Annotasiya
“Zəmanəmizin qəhrəmanı” (rusca “Герой нашего времени“) – rus ədəbiyyatının klassiki. Həyatdan və əhatəsindən bezmiş, hər şeydən yorulmuş, illərin təcrübəsindən keçmiş bir zabitin həyatı və hamı tərəfinfən birmənalı qəbul edilməyən fikirləri, onu addımbaşı izləyən macəralar və əlbəttə ki, onu O edən qadınlar.
Karandaşın izi ilə
Ön söz – əsərin yazılış məqsədinin izahına və ya tənqidlərə cavab və bəraət qazandırmağa xidmət edir. Oxucuları isə adətən, əxlaq qaydaları və jurnalların hücumları maraqlandırmır. Və bu səbəbdən onlar önsözləri oxumurlar.
***
Bəsdir, insanları şirniyyatla doyuzdurdunuz. Artıq mədələri xarab olub. Acı dərmanlar əvəzi acı həqiqətlər lazımdır.
***
Axı həqiqətən, alınlarına müxtəlif qeyri-adi hadisələr yaşamaq yazısı möhürlənmiş insanlar var.
***
– Bəs onların xoşbəxtliyi davamlı idi?
– Bəli, onlar xoşbəxt idilər.
– Necə darıxdırıcı səsləndi.
***
Cəmiyyət qadağalarından uzaqlaşıb təbiətə yaxınlaşdıqca istər-istəməz uşaq oluruq.
***
Qeyri-adi formada başlayan bir şey elə də sona çatmalıdır.
***
Əgər başqalarına bədbəxtlik gətirirəmsə, bu, mənim onlardan daha az bədbəxt olmağım anlamına gəlməz.
***
Vəhşi bir qızın məhəbbəti əsilzadə xanımın sevgisindən o qədər də yaxşı deyil. Birincinin avamlığı və təmizürəkliliyi, ikincinin naz-qəmzəsi adamı yorur.
***
Cəmiyyət tərəfindən korlanmış ruhum var, təxəyyülüm narahat, ürəyim acgözdür. Heç nə mənə kifayət eləmir: nəşəyə öyrəşdiyim kimi kədərə də asan alışıram. Və həyatım hər gün bir az daha yoxsullaşır.
***
Hərdən az əhəmiyyətli təsadüf ağır nəticələrə gətirib çıxarır.
***
İlk baxışdan sonra ona iyirmi üç yaşdan çox verməsəm də sonra bu rəqəmi otuza qaldırmalı oldum.
***
Belə baxanda yaxşı görünüşü var idi. Bu cür nadir sir-sifət, adətən, yüksək təbəqədən olan qadınların xoşuna gəlir.
***
Boynuma alıram ki, bütün korlara, karlara, lallara, əlsiz-ayaqsızlara, qozbellərə və s. qarşı məndə əvvəldən mənfi rəy formalaşıb. Fikir vermişəm həmişə insanın xarici görünüşü ilə daxili arasında qəribə bir münasibət olur : sanki orqanının birini itirən insanın qəlbindəki duyğulardan biri də əskilir.
***
Cəsarətlə deyə bilərəm ki, heç vaxt belə qadın görməmişəm. O, gözəl deyildi, ancaq mənim gözəlliklə bağlı öz fikirlərim var. Cins qadın idi… Bəli, bəli cins. Atlarda olduğu kimi qadınlarda da cins böyük işdir.
***
– Gözəlim, de görüm bugün damda nə edirdin?
– Baxırdım görüm külək hansı tərəfdən əsir.
– Nəyinə lazımdır?
– Külək hardan gəlirsə, orda xoşbəxtlik var.
***
Yaxşı olmursa, pis olacaq, pisdən yaxşıya da iki addımlıq yoldur.
***
– Sən bütün bəşəriyyətə qarşı hirslisən.
– Səbəbsiz də deyil.
***
Məndə anadangəlmə hər şeyin ziddinə getmək ehtirası var; elə bütün həyatım da ürəyimlə ağlımın kədərli və uğursuz ziddiyyətlərindən ibarət bir zəncir olub.
***
Qadınların bu qabiliyyətini layiqincə qiymətləndirmək lazımdır : gözəlliyi instiktiv olaraq duyurlar.
***
Həmişə iki dostdan biri digərinin qulu olur. Ancaq çox nadir hallarda bunu etiraf edirlər.
***
– Mənə gəlincə isə… yalnız bir şeydən əminəm.
– Nədən?
– Gec-tez gözəl günlərin birində öləcəyimdən.
– Ona qalsa mən sizdən daha varlıyam. Çünki mənim əlavə bir inancım da var : iyrənc gecələrin birində başıma bu dünyaya göz açmaq kimi bədbəxtlik gəlib.
***
Çox axmaqcasına yaradılmışam : heç nəyi unutmuram, – heç nəyi!
***
İzzəti-nəfs! Sən Arximedin dünyanı qaldırmaq istədiyi lingsən!
***
Nəzərə alın, əzizim, axmaqlarsız bu dünya çox darıxdırıcı olardı. Bir bizə baxın. İkimiz də ağıllıyıq. Bilirik ki, hər şey haqda sonsuzadək mübahisə etmək olar və ona görə də mübahisə etmirik. Demək olar bir-birimizin ən gizli fikirlərini oxuyuruq; bir söz bizim üçün bir tarixə bərabərdir; üstünə bir neçə qat çəkilmiş duyğularımızın rüşeymini görürük. Kədərli olan bizə gülməli gəlir, gülməli olan kədərli. Düzünə qalsa, ümumiyyətlə, biz özümüzdən başqa hər şeyə biganəyik. Beləliklə, aramızda hiss və fikir mübadiləsi ola bilməz: bir-birimiz haqda istədiyimiz qədər bilirik, istəmədiyimizi isə bilmək istəmirik.
***
Qadınlar yalnız tanımadıqları şəxsləri sevirlər.
***
– Bir-birimizi tanıdığımız andan bəri sən mənə əzab-əziyyətdən başqa heç nə verməmisən…
– Bəlkə də elə buna görə məhz məni sevmisən : sevinc unudulur, kədər isə heç vaxt…
***
Ümumiyyətlə, insan qəlbi qəribə şeydir, xüsusilə qadın qəlbi!
***
Həyatımın həmin o səmimi, yalnız xoşbəxtlik axtaran, ürəyinin kimisə möhkəm və ehtirasla sevməyə ehtiyacı olan dövrünü artıq keçmişəm. İndi isə yalnız sevilmək istəyirəm, özüdə hamı tərəfindən yox; hətta mənə elə gəlir ki, bir daimi bağlılıq da bəs edərdi: ürəyin zavallı adəti!..
***
Buna baxmayaraq bir şey həmişə mənə qəribə gəlib : aşiq olduğum qadınların quluna çevrilmirdim; tam tərsi, həmişə onların iradələri və ürəkləri məğlubedilməz hakimiyyətim altına düşürdü. Həm də bundan yana heç bir canfəşanlıq göstərmədən. Niyə belə olurdu? – bəlkə ona görə ki mən heç vaxt heç nəyin qədrini bilməmişəm və bu üzdən onlar məni itirəcəklərindən qorxurdular? Ya da bəlkə güclü bədənin cəlbedici təsiri idi səbəb? və ya ola bilər mübariz bir qadına rast gələ bilmirdim?
***
– O deyir ki, sənin həyasız baxışın var və özün haqda yüksək fikirdəsən.
– Düz deyir…
***
Qadın mühiti olan yerdə o saat yüksək və aşağı təbəqə yaranır.
***
Bilirsən ki, sənin qulunam; heç vaxt bununla mübarizə apara bilməmişəm… və cəzamı da çəkəcəm: sənin gözündən düşəcəm və daha məni sevməyəcksən!
***
– Bəlkə musiqini sevmirsiniz?
– Əksinə… xüsusilə nahardan sonra.
– Qruşnitski sizin “çox bayağı zövqünüz var” söyləyəndə düz deyirmiş… görürəm ki, musiqini qastronomik münasibətdə xoşlayırsınız…
– Yenə səhv edirsiniz: qastronom deyiləm: çox bərbad mədəm var. Ancaq nahardan sonra musiqi yuxu gətirir, nahardan sonra yatmaq cana xeyirdir: beləliklə, musiqini tibbi cəhətdən sevirəm. Axşam isə, əksinə, əsəblərimə toxunur: ya çox qəmgin oluram, ya da çox şad. Kədərlənməyə və ya sevinməyə əsaslı səbəblər olmayanda isə hər iki hal yorur insanı. Cəmiyyət içində kədər gülüncdür, hədsiz sevinc isə ədəbsizlik sayılır…
***
Axı o məni nəyə görə belə çox sevir, vallah, bilmirəm! Özüdə, o məni bütün kiçik zəifliklərimə, axmaq ehtiraslarıma qədər tanıyan yeganə qadındır… Doğrudanmı pislik bu qədər cazibəlidir?..
***
Başqalarının əzab və sevincinə özümə, ruhi qüvvəmi ayaqda saxlamağa kömək edən qida kimi baxıram. Artıq ehtirasın təsirindən dəlilik etmək iqtidarında deyiləm; şöhrətpərəstliyim şərait tərəfindən əzilib, lakin başqa halda ortalığa çıxıb, axı şöhrətpərəstlik hakimiyyət yanğısından başqa bir şey deyil. Mən isə ətrafımadkıları ram etməkdən həzz alıram; məgər özünə qarşı məhəbbət, sədaqət və qorxu doğurtmaq, hökmranlığın böyük təntənəsi deyilmi? Səbəbsiz kiminsə acılarına və sevincinə bais olmaq – qürurumuz üçün ən şirin yem deyilmi? Xoşbəxlik nədir ki? Doymuş, dolğun qürur.
***
Ta uşaqlıqdan taleyim belə gətirmişdi. Məndə olmayan çirkin duyğuları simamda görməyə başladılar; təxmin etdilər – və onlar yarandılar. Təvazökar idim – məni hiyləgərlikdə taqsırlandırdılar: utancaq oldum. Yaxşını və pisi dərindən hiss edə bilirdim; heç kim məni əzizləmirdi, hamı təhqir edirdi: kinli oldum; qaşqabaqlı idim – başqa uşaqlar isə şən və söhbətcil; özümü onlardan yüksəkdə görürdüm, – hamıdan aşağı tutdular. Paxıl oldum. Bütün dünyanı sevməyə hazır idim, – heç kim məni başa düşmədi: nifrət etməyi öyrəndim. Sönük cavanlığım özümlə dünya arasında mübarizədə keçdi; istehzadan qorxaraq ən gözəl duyğularımı qəlbimin dərinliyində gizlətdim: elə ordaca məhv oldular. Həqiqəti söyləyirdim, inanmırdılar: aldatmağa başladım; dünyanı və cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsini öyrəndim. Başqalarının mənim dayanmadan can atdığım faydalardan havayı istifadə edib necə təbii xoşbəxt olduqlarını görüb həyat məktəbində süni oldum. Belə olan təqdirdə, sinəmdə tapançanın ağzı ilə müalicə olunmayan, soyuq gücsüz, nəzakət və mehriban gülüşə bürünmüş ümidsizlik doğdu. Əxlaqi şikəstə çevrildim: ürəyimin bir parçası daha yox idi, o qurumuşdu, buxarlanmışdı, ölmüşdü, onu kəsib atmışdım, – o biri parçası isə tərpənirdi və hər kəsin qulluğunda hazır idi. Bunu heç kim görmürdü, çünki hamı puç olmuş digər parçanın varlığı barədə xəbərsiz idi.
***
… Fikirləşirəm ki, görəsən doğrudanmı, mənim bu dünyada yeganə vəzifəm başqalarının ümidlərini darmadağın etməkdən ibarətdir? Yaşamağa və fəaliyyətə başladığım elə ilk gündən bəri tale məni başqalarının faciələrini sonlandırmağa məcbur etmişdir. Elə bil mən olmadan heç kim ölə və ya ümidsizliyə qapıla bilməzmiş!
***
Bu nədir belə? Bəlkə aşiq olmuşam? Elə axmaq yaradılmışam ki, məndən bunu da gözləmək olar.
***
Qadın ağlı qədər paradoksal başqa bir şey yoxdur; qadını nəyəsə inandırmaq müşkül məsələdir, onları elə həddə çatdırmaq lazımdır ki, özləri-özlərini inandırsınlar; öz xəbərdarlıqlarını məhv etdikləri dəlillər ardıcıllığı çox qəribədir; onların fəlsəfəsinə bələd olmaq üçün məntiqin məktəb qaydalarını ağlınızdan silib atmalısınız.
***
Şairlərin yazdığı və xanımların onları oxuduğu vaxtdan bəri, qadınları o qədər mələk adlandırmışlar ki, onlar da tam səmimiyyətləri ilə bu tərifə inanmışlar. Bununla belə, unutmuşlar ki, bir vaxtlar şairlər pula görə Neronu yarımallahlığa kimi yüksəltmişdilər.
***
Yeri gəlmişkən: Verner Tassın “Fələstinin azad olması” əsərində danışdığı, qadınla ovsunlanmış meşə haqda olan əhvalatı nəql etməyə başladı. “Bircə qədəm qoy, elə həmin an hər tərəfdən üstünə elə qorxular yağmağa başlayacaq ki, allah qorusun: borc, qürur, ləyaqət… Heç nəyə baxmadan irəli getmək lazımdır, yavaş-yavaş dəhşətlər itəcək və qarşına yaşıl mərsin çiçəkləyən sakit, işıqlı bir tala çıxacaq. Ancaq fəlakət, elə ilk addımdaca ürəyin əsib geriyə dönərsən başlayacaqdır.
***
Hərdən özümdən zəhləm gedir…bəlkə elə buna görə başqalarından da acığım gəlir?..Artıq nəcib hisslərə qadir deyiləm; özüm özümə gülünc gələcəyimdən qorxuram.
***
Sevgim heç kimə xoşbəxtlik bəxş etmədi. Ona görə ki, sevdiklərim naminə, bircə şeyi də qurban verə bilmirdim: özüm üçün, öz şəxsi həzzim üçün sevirdim: acgözlüklə başqalarının duyğularını, kədər və sevinclərini canıma çəkəndə ürəyimin qəribə tələbatını təmin etmiş olurdum- və heç vaxt da doymurdum.
***
– Vəsiyyətnamənizi tərtib etmisiniz?
– Xeyr.
– Birdən həlak olsanız?..
– Varislər özləri pırtlayıb ortalığa çıxacaqlar.
***
Uzun zamandır qəlbimlə yox, ağlımla yaşayıram. Öz ehtiras və hərəkətlərimi ciddi maraqla, lakin iştiraksız ölçüb biçirəm. İçimdə iki insan var: biri sözün əsl mənasında yaşayır, digəri fikir yürüdür və onu mühakimə edir.
***
Sənə heç vaxt görüşməyəcəyimizdən əmin olub yazıram. Bir-neçə il əvvəl sənlə ayrılanda da belə düşünürdüm. Ancaq göylər ikinci dəfə məni sınaqdan keçirdi; bu sınağa davam gətirə bilmədim, zəif ürəyim yenə tanış səsə ram oldu… buna görə mənə acığım tutmaz, eləmi? Qoy bu məktub həm vida, həm etiraf əvəzi olsun: səni sevdikdən sonra ürəyimdə yığılıb qalan hər şeyi danışmalıyam. Mənimlə hər bir kişinin edəcəyi kimi rəftar etdin: məni şəxsi mülkün, bir-birini qarşılıqlı əvəz edən, onlarsız həyatın dadı olmayan sevinc, təlaş və kədər mənbəyi kimi sevdin… Ancaq sən xoşbəxt deyildin və bir gün fədakarlığımı qiymətləndirəcəyinə, heç bir şəraitdən asılı olmayan incə zərifliyimi başa düşəcəyinə ümid edib özümü qurban verdim. O vaxtdan illər keçib: sənin ruhunun bütün sirrlərinə bələd olmuşam… və əmin oldum ki, ümidim əbəs imiş. Mənə acınacaqlı gəldi! Ancaq məhəbbətim elə qəlbimlə birlikdə böyüdü: qaraldı, amma sönmədi.
***
Əbədi ayrılacağıq; lakin əmin ola bilərsən, heç vaxt heç kimi sevməyəcəm: ürəyim bütün xəzinəsini, göz yaşı və ümidlərini sənə xərcləyib qurtarıb.
***
Səni sevən biri nifrətsiz bir başqa kişiyə baxa bilməz. Ona görə yox ki, sən onların hamısından yaxşı idin! çünki sənin təbiətində qəribə, yalnız sənə xas olan, qürur dolu və sehrli nəsə var; söhbətinin mövzusundan asılı olmayaraq səsində məğlubedilməz bir güc var; heç kim sənin kimi daimi sevilmək istəmir; heç kimdə pislik bu qədər cazibədar görünmür, heç kimin baxışı bu qədər səadət bəxş etmir, heç kim öz üstünlüklərindən belə mahircəsinə istifadə etmir və heç kim bu qədər və həqiqətən bədbəxt ola bilmir. Baxmayaraq ki, dönə-dönə bunun belə olmadığına özünü inandırmaq istəyirsən.
***
Məni unutmayacağından, həmişə xatırlayacağından bircə əmin ola bilsəydim, – sevməyini demirəm onsuz, – yox, təkcə yada salmaq.
***
Verani itirmək ehtimalı yarandığında o bu dünyada mənimçün ən dəyərli varlığa çevrildi – həyatımdan, namusumdan, xoşbəxtliyimdən də dəyərli.
***
Məhv olmuş xoşbəxtliyin ardınca qaçmaq axmaqlıq və faydasızdır. Bu faydasız mübarizədə əsl həyat üçün gərəkli olan qəlb coşğunluğumu və iradə mətinliyimi sərf edib tükətmişdim; həyata başlamamış fikrən onu yaşayıb qurtarmışdım. Və çoxdan ona tanış olan bir kitabın pis təqlidini gözdən keçirən oxucu kimi mənə hər şey darıxdırıcı və çirkin görünürdü.
Tərcümə: Lamiyə Göycəyeva
