Annotasiya
“Əli və Nino” – Qurban Səid təxəllüsü ilə yazan Azərbaycan mühacir ədəbiyyatının nümayəndələrindən biri olan Məhəmməd Əsəd bəyin yazdığı məhəbbət romanıdır.
“Əli və Nino” ilk dəfə 1937-ci ildə Vyanada alman dilində E.P. Tal Verlaq tərəfindən nəşr edilmişdir. Bir çoxlarının günümüzün ən gözəl məhəbbət romanı kimi qəbul etdiyi “Əli və Nino” dünyanın 27 dilinə tərcümə edilmişdir. Uzun illər boyu əsərin həqiqi müəllifi avstriyalı baroness Elfrid von Ehrenfels olaraq qəbul edilmişdir. Lakin Amerikalı şərqşünas Tom Reis əsərin əslində Azərbaycanın yəhudi mənşəli yazıçısı Lev Nissembauma məxsus olduğuna dair tutarlı faktlar irəli sürmüşdür. Müəllif baroness Elfrid von Ehrenfelsin isə yalnız Əsəd bəyin məşuqəsi olmasını sübut etmişdir.
Əsərdəki hadisələr Rusiya inqilabı, müstəqil və demokratik Azərbaycanın qurulması və Qızıl Ordunun Bakını işğal etdiyi dövrləri əhatə edir. Hadisələrin cərəyan etdiyi əsas məkan isə “tərəqqe etmiş” Qərb və “geridə qalmış” Şərqin qovuşduğu Bakıdır.
Karandaşın izi ilə
– Bəzi alimlər Qafqaz dağlarının cənub ətəklərini Asiyaya aid edirlər. Digərləri isə Zaqafqaziyanın mədəni inkişafını nəzərə alıb ölkəyə Avropanın bir hissəsi kimi baxmalı olduğumuzu daha məqsədəuyğun sayırlar. Ona görə, əziz balalarım, demək olar ki, siz də ölkənin tərəqqe etmiş Avropaya və ya geridə qalmış Asiyaya aid olmasından dolayı məsuliyyət daşıyırsınız.
Arxa partada əyləşmiş Məhəmməd Heydər əlini qaldırdı:
– Professor, yaxşısı budur biz elə Asiyada qalaq.
Sinif gülməyə başladı. Məhəmməd Heydər ikinci il idi ki, üçüncü sinifdə qalırdı. Və Bakı Asiyaya aid olduğu müddətcə ehtimal var idi ki, O üçüncü il də sinifdə qalacaq. Çünki təhsil nazirliyinin sərəncamı Rusiyanın Asiya hissəsinin yerli sakinlərinə ürəkləri istədikləri qədər sinifdə qalmağa icazə verirdi.
***
Sinfə iki erməni və bir rus gəldi, iki müsəlman isə aramızdan getdi: biri on altı yaşında evləndiyinə, ikincisi isə tətil vaxtı nəslin qan davası zamanı öldürüldüyünə görə.
***
Qerundiyi Qerundivadan ayıra bilmədiyim üçün az qala məni ikinci il gimnaziyada saxlayacaqdılar. Atam məsciddəki mollanın yanına getdi. Öz növbəsində o bildirdi ki, latın dili başdan ayağa cəfəngiyyatdır. Bununla əlaqədar olaraq atam özünün bütün türk, iran, rus ordenlərini taxib gimnaziya direktorunun yanına yollandı. Ona hansısa kimyəvi avadanlıq bəxş etdi və mən yuxarı sinfə keçdim.
***
Tərbiyəli kişi onlar (qadınlar, başqasının arvadı və ya arvadları red.) haqda danışmır, xəbər almır və onlara salam göndərmir. Onlar kişilərin kölgəsidir. Hətta kişilər də özlərini kölgəlikdə rahat hiss etsələr də… Bu düzgün və müdrik qərardır. Bizim ölkədə belə bir deyim var :”qadın ağlı yumurta üstündəki tüklər qədərdir”. Mənasız varlıqlar nəzarət altında yaşamalıdırlar, əks təqdirdə onlar özlərinin və başqalarının başına dərd açarlar.
***
Tələsmək – şeytan əməlidir.
***
Mən xristianlarda yalnız bir şeyi başa düşmürəm. Onlar ən yaxşı silahlara, ən yaxşı əsgərlərə, düşməni əzə biləcək hər şeyi istehsal edən ən yaxşı zavodlara malikdirlər. İnsanları tez bir zaman ərzində və kütləvi şəkildə tələfə doğru aparan silah ixtira edən hər bir kəs göylərə qaldırılır, varlanır və mükafatlandırılırlar. Lap yaxşı. Müharibələr lazımdır. Digər tərəfdən avropalılar çoxsaylı xəstəxanlar tikir, düşmən əsgərlərinə qan verən və onları müalicə edən insanlar da yüksəklərə qaldırılır və ənamlarla təltif olunurlar. Mənim Şahıma, şöhrəti dörd bir yana yayılmış sahibimə həmişə çatmırdı ki, niyə bir-birinə əks fəaliyyətlər göstərmiş şəxslər eyni dərəcədə mükafatlandırılır.
***
Qız qalası. Bakını idarə edən Məhəmməd Yusifxan evlənmək istədiyi qızının şərəfinə bu qalanın tikilməyini əmr edir. Qan qarışıqlı bu nikah baş tutmur. Sevgisindən dəli olan ata qızının otağına tələsəndə övladı qalanın başından özünü atır. Dəyib öldüyü daş Bakirəlik daşı adlanır. Hərdən toydan bir gün qabaq gəlinlər gedib həmin daşa gül qoyurlar.
***
İmtahanın bədii hissəsi başladı. Və biz, içimizdə yalnız ikisi pravoslav olan qırx nəfər ortodoksal kilsənin Allahından kömək istəyirdik.
***
Belə ki, ruslar müsəlmanları imtahanda kəsməyi heç xoşlamırlar. Çünki bizim hamımızın çoxlu dostları var. Dostlarımız isə çoxlu xəncərli və tapançalı uşaqlardır.
***
Beynimin işləmədiyi yerdə köçürə bilmə məharətim dadıma çatırdı.
***
Atalarımızın müdrik qaydasına görə, həyatının başlanğıcında dayanan kişinin qadınlardan uzaq durması lazımdır.
***
Oğlum, tez-tez ibadət et, içmə, başqalarına məxsus qadınları öpmə, yoxsullara və zəiflərə əl tut və həmişə imanın naminə xəncərini qınından çıxarmağa hazır ol. Sən döyüş meydanında vəfat etsən, mən qoca yas saxlayacam. Yox əgər sən şərəfsiz həyat seçsən, mən, sənin atan rüsvay olacam. Öz düşmənini unutma, biz xristian deyilik. Sabahın haqda düşünmə, çünki bu səni qorxaq edər. Və sonuncu. Xahiş edirəm – heç vaxt siyasətlə məşğul olma! Nə istəyirsən elə, amma siyasətə qarışma.
***
– Nino, mənim heç vaxt hərəmxanam olmayacaq. Heç vaxt.
– Amma yəqin ki, arvadını çadra taxmağa məcbur edəcəksən.
– Ola bilər, yaşayarıq görərik. Çadra-faydalı şeydir. O, gündən, tozdan və yad baxışlardan qoruyur.
– Əli, sən həmişə asiyalı olaraq qalacaqsan. Yad baxışların sənə nə maneəçiliyi var ki? Qadın bəyənilmək istəyir.
– Qadın yalnız öz ərinin xoşuna gəlməyi istəməlidir. Açıq üz, çılpaq kürək, yarıörtülü sinə, füsunkar ayaqlarda şəffaf corablar-bütün bunlar, qadının yerinə yetirməsi gərəkən vədlərdir. Bunları görən kişi daha çox arzulayır. Və ona görə kişilərdə belə istəklər yaranmasın deyə, qadın çadra taxmalıdır.
***
Hərəmağası nə qədər istəyir o qədər abırsız ola bilər. O, orta cinsdədir : nə kişidir, nə qadın.
***
-Cənab direktor, bilirsinizmi ki, Məhəmməd Heydərin oğlu bizim məktəbdə ikinci sinifdə oxuyur,-məsum sima alıb soruşdum.
-Nə-ə-ə?- direktorun gözləri təpəsinə çıxdı.
Məhəmməd Heydər məktəbin üz qarası idi. O, hər sinifdə üç il qalırdı. On altı yaşında evlənməyinə baxmayaraq, yenə məktəbə gəlməyə davam edirdi. Onun oğlu doqquz yaşından elə həmin gimnaziyaya getməyə başladı. Xoşbəxt ata əvvəl bunu gizlətməyə çalışırdı. Amma bir dəfə balaca toppuş böyük tənəffüs zamanı Məhəmməd Heydərə yaxınlaşıb günahsız baxışlarını ona zilləyib azərbaycanca söyləmişdi:
– Ata, əgər sən elə bu dəqiqə şokolad almaq üçün mənə beş qəpik verməsən, onda anama riyaziyyat tapşırığını necə köçürdüyünü deyəcəm.
***
Nino mənə baxdı, razılıq əlaməti olaraq başımı tərpətdim. Mən yaxşı rəqs eləmirəm, və ümumiyyətlə, rəqs etməyi sevmirəm. İlyas bəyə isə Ninonu həvalə etmək olar. O, özünü necə aparmaq lazım olduğunu çox yaxşı bilir. “Şamilin duası”- İlyas bəy musiqiçilərdən xahiş etdi. Vəhşi musiqi səsləndi. İlyas bəy zalın mərkəzinə atıldı, qılıncını çıxartdı və qafqaz döyüşçülərinin şiddət yağan ritmli rəqsinin sədaları altında ayaqları götürüldü. Əlində qılıncının tiyəsi par-par parıldayırdı. Nino süzərək onun yanına gəldi. Ayaqları elə bil oyuncaq idi. Şamilin rəqsi başladı. Musiqinin taktına uyğun əl çalırdıq. Nino rəqsin oğurlanacaq gəlin hissəsini ifa edirdi. İlyas xəncərini dişləri arasında sıxdı və qollarını yırtıcı quş kimi açıb qızın ətrafında dövrə vururdu. Nino zal boyu süzürdü, incə əlləri ilə qorxu, həyəcan və itaətkarlığı əks etdirirdi. Sol əlində dəsmal tutmuşdu. Bütün bədəni əsirdi. Yalnız baş örtüyünün qəpikləri sakitcə alnına sallanmışdı. Rəqsin ustalığı da elə bundan ibarət idi. Təkcə gürcü qızı örtüyündəki qəpikləri hərəkətə gətirməyərək belə yüksək dərəcədə cəld dönüşlər edə bilər. İlyas onun dalınca yüyürürdü. Dayanmadan onu izləyirdi. Əllərinin geniş hərəkəti daha amiranə olduqca, Ninonun əlləri onun hücumlarını bir o qədər zəif dəf edirdi. Nəhayət, ovçunun qovub əldən saldığı ceyran kimi yerində dondu. İlyas bəy getdikcə daha yaxından dövrə vururdu. Ninonun baxışları mülayimləşdi və ram edildi. Əlləri əsməyə başladı. Musiqi daha gur səsləndi və o sol əlini açdı. Dəsmal yerə düşdü və elə həmin an ilyas bəyin qilincı onu yerə mismarladı. Ritual rəqs başa çatdı.
Yeri gəlmişkən, mən rəqsdən qabaq İlyas bəylə xəncərlərimizi dəyişdiyimizi vurğulamışdım? Ona görə Ninonun dəsmalına batan mənim xəncərim idi. Həmişə sığortalanmaq yaxşı şeydir, müdrik bir kəlamda deyildiyi kimi :” dəvəni Allahın himayəsinə həvalə etməmişdən qabaq heyvanı möhkəmcə darvazaya bağla”.
***
– Elə dünən bir kök erməni mənə xristianların Şuşadakı Maras kilsəsinin beş min il yaşı olduğunu deməyə çalışırdı.
– Çox göylə getmə,- onu xəbərdar etdim,-Xristianlıq bir din kimi iki min il olar ki, yaranıb. Kilsə dinin meydana çıxmasından öncə tikilə bilməzdi.
***
Sultan hərəmxanasına düşmək, Qarabağ qaçağanlarının tövləsinə girməkdən daha asandır.
***
-Sənin paltarından peyin iyi gəlir. Üzün donuz sifətinə oxşayır. İstedadın bakirə qızın qarnındakı tüklərin sayından da azdır! Sən qəpik-quruşa öz rüsvayçılığın haqda da dastan qoşardın!
-Sən aradüzəldən kimi geyinmisən, səsin isə hərəmağasının səsinə oxşayır. Öz istedadını imkansızlıq ucbatından da sata bilməzsən. Mənim şərəfimə salınmış bayram süfrələrinin artığı ilə dolanırsan.
***
Ramazan ayında Qədir gecəsi adlanan möcüzəvi gecə var. Bu gecə bütün təbiət bir saatlıq yuxuya gedir. Çaylar axmır, şər qüvvələr öz ocaqlarını tərk edirlər. Otların boy atmasını, ağacların böyüməsini eşitmək olar. Çaylardan pərilər görünür, bu gecə döllənən insanlar müdrik və şair doğulurlar. Bu gecə şair, bütün şairlərin müqəddəs hamisi olan İlyas Peyğəmbəri çağırmalıdır. Peyğəmbər lazımlı vaxtda gəlir, öz su qabından içməyə icazə verir və ona izah edir:” İndi sən həqiqi aşıq – Haqq Aşığı oldun və bütün dünyanı mənim gözlərimlə görməyə başlayacaqsan”.
Beləliklə, nurlu şairlər təbiət hadisələrini, idarə etməyə başlayır : heyvanlar və insanlar, küləklər və dənizlər onun səsinə qulaq asırlar. Axı Peyğəmbərin Gücü onun sözləridir.
***
Buraların suyu çoxsaylı möcüzələrdən biridir. Xoşagəlməz nəticələrdən qorxmayaraq, o sudan içib ürəyiniz istədiyiniz qədər yeyə bilərsiniz.
***
İnsanları məhz bu əlamətə görə ayırmaq lazımdır : meşə və çöl adamları. Şərq sərxoşluğu səhrada, insanların isti küləkdən və qumdan məst olduğu, dünyanın kifayət qədər sadə və qayğısız göründüyü yerdə baş verir. Meşə isə suallarla doludur. Yalnız səhra sual vermir, heç nə bəxş etmir və heç nə vəd etmir. Buna baxmayaraq, ruh ocağı meşədə alovlanır. Çöl insanının varlığını dolduran bir surəti və bir həqiqəti var. Meşə insanı, əksinə, çoxsurətlidir. Səhradan mövhumatçı, meşədən isə ixtiraçılar çıxır. Bəlkə elə Şərqlə Qərb arasındakı əsas fərq də budur?!
***
Şərqlilər çox tez yetişkən, ahıl və müdrik olurlar.
***
Qəribədir: çadra altında qadın görünmür, lakin onu davranışlarına, fikirlərinə, arzularına görə tanımaq olar. Çadra onun gözlərini, burnunu, ağzını gizlədir. Qəlbi isə qapalı olmur. Şərq qadının ürəyindəkilər aydındır. Çadraya bürünməmiş qadınlar isə tamam başqa cürdür. Onların gözləri, burunları, ağızları və bədənlərinin digər hissələri göz önündədir. Ancaq siz heç vaxt bu gözlər arxasında gizlənən, hətta olduqca aydın görünən fikirləri də oxuya bilməzsiniz.
***
Gözü yumulu uzanıb gələcək, yəni Nino haqda düşünmək necə xoşdur. Çünki gələcək – Nino mənim həyat yoldaşım olan gün başlayacaq.
***
Bizim ölkədə söhbətlər üç mövzuda aparılır : din, siyasət və ticarət. Müharibə isə onların hamısına aiddir. Müharibə haqda zamanından və məkanından asılı olmadan ürəyiniz istədiyiniz qədər danışa bilərsiniz. Bu mövzuya heç bir xələl gətirmədən, özüdə birqiymətli halda.
***
– Əgər Fransa respublikasının prezidenti mülki şəxsdirsə, o necə döyüşə və müharibə apara bilər?
– Ola bilsin generallarını göndərsin.
– Gərək insan özü müharibədə iştirak etsin.Bunu başqalarına həvalə etməməlidir. Əks halda, gedişata cavabdeh ola bilməz.
***
Sən əcdadlarımızın qəhrəmanlıq şücaətləri haqda olanları köhnə tozlu kitablardan öyrənməməlisən. Onlar sənin qəlbinə və damarlarına hopmalıdır.
***
Ölmək, şərəfsiz mövcudluqdan daha yaxşıdır.
***
Özüm istəyəndə qılıncımı sıyıracam. Bunu eləmək heç vaxt gec olmayacaq. Biz hələ çox döyüşəcəyik. Və mənim qılıncım bu ölkəyə hələ çox lazım olacaq.
***
– Əli xan, sən doğurdanmı müharibəyə getməkdən qorxursan? Axı kişilər savaşmağı elə xoşlayırlar ki. İnanırsan mən hətta sənin yaralarını da sevə bilərdim.
– Yox, qorxmuram. Vaxt gələcək elə sən yaralarıma məlhəm qoyacaqsan. Yox əgər ürəyin rahatlayacaqsa, hələlik məni qorxaq adlandıra bilərsən.
***
– Nə ilə məşğul olursunuz?
– Knyaz, malikanəmizi idarə edirəm.
Lap nöqtəsinə düşdüm. Bu ifadəni deyəsən ya ingilis romanından, ya da başqa bir yerdən oxumuşdum. Əgər hansısa nəcabətli bir lord avaraçılıq edirdisə, hesab olunurdu ki, o, mülk idarə edir.
***
Gözlərini yum, qulaqlarını əllərinlə ört və yalnız qəlbini aç.
***
– Naxararyan, sizin neçə yaşınız var? – maraqlandım.
– Otuz,-o cavab verdi.
Nino gözlərini qaldırıb ona baxdı və yenidən soruşdu:
– Otuz? Onda yəqin sizi yaxın gələcəkdə şəhərdə görməyəcəyik.
– Bu hardan çıxdı, knyaz qızı?
– Çünki sizin bütün yaşıdlarınızı artıq orduya çağırıblar.
O gözlərini bir az da qıyıb və qarnını tərpədərək ucadan güldü:
– Knyaz qızı, çox təəssüf ki, mən döyüşə gedə bilməyəcəm. Həkimim məndə sağalmaz bir xəstəlik tapıb – törəmə boşluqların soyuqdəyməsi. Ona görə mən burda qalası olacam.
Nino təəccüblə ona baxdı.
– Bəs bu təhlükəli xəstəlikdir?- təəssüflə soruşdu.
– Hmm..sizə necə deyim? Əgər işin qulpundan bilikli həkim yapışırsa, onda istənilən xəstəlik təhlükəli ola bilər.
– Bu Naxararyanla müqayisədə sən lap qəhrəmansan. Hər halda, soyuqdəymədən əziyyət çəkmirsən.
– Ermənilərin təxəyyülü müsəlmanlarınkından daha zəngindir.
***
Çomağın iki başı var : yuxarı və aşağı. Çomağı çevir və aşağı başı yuxarıya, yuxarı başı aşağıya düşəcək. Çomaq özü isə heç dəyişməyəcək.
***
Allah öz qəzəbini kimin başına yağdırırsa, onu yoldan çıxarır.
***
Siyasətçi kimi fikir yürüdən insan, hərdən özündə güc tapmalıdır ki, ləyaqətsiz və hətta ədalətsiz addımlar atsın.
***
Qadınlar uşaq kimidir. Ancaq daha hiyləgər və daha kinli.
***
Əgər sənə nə vaxtsa məsləhət lazım olsa, ona (həyat yoldaşı red.) qulaq as və əksini elə. Yəqin bu bilməli olduğun ən vacib şeydir.
***
Küçədə kimsə arxamca gəlirdi. Dönəndə atamın köhnə dostu Süleyman Ağanı gördüm. Sən demə o da kafedə imiş və bizi görübmüş. Əlini ağır şəkildə çiynimə qoydu və dedi:
– Belə də rüsvayçılıq olar? Şirvşanşir erməni ilə qucaqlaşır.
***
Mən öz Ninomu yaxşı tanıyırdım. O həmişə istədiyi hər şeyi əldə edirdi. Hətta ona nəyin lazım olduğunu ağıllı-başlı bilməsə də.
***
Dəniz və sahil əbədi mübarizə ilə birləşmiş Kişiylə Qadın kimidir.
***
-Əli xan, fikir vermə. Düzdür, əmim uşaqları qədim və nəcabətli kökdən gəlirlər. Amma sənin əcdadların Tiflisi zəbt edəndə onlar harda idi?
Minnətdarlıq əlaməti olaraq sadəcə susdum. Hətta indi, öz qohumları arasında belə Nino özünü Şirvanşir arvadı kimi aparırdı. Onunla elə fəxr edirdim ki.
***
– Məni nəyə görə sevirsən?
– Nino, səni nəyə görə sevirəm? Sən olduğuna görə, səsinə, ətrinə, yerişinə görə. Səni başqa necə inandıra bilərəm? Bütün SƏNi sevirəm. Məhəbbət hər yerdə : Gürcüstanda da, İranda da eynidir.
***
– Əli xan, sən mənim gözlərimi, burnumu, saçlarımı sevirsən. Bəs ürəyimi necə? Onu yaddan çıxarmamısan ki? Onu da sevirsənmi?
– Bəli, sənin ürəyini də sevirəm.
– Bir-birimizi sevirik. Ancaq mən meşələri, çəmənləri sevirəm. Sən isə təpələri, qayaları və qumu. Məhz buna görə səndən, sevgindən və dünyandan belə qorxuram.
***
Xalqa qayğının siyasətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əli xan, elə vaxt gəlib çatıb ki, biz sadəcə və sadəcə XALQ barədə düşünməliyik.
***
Biz dünyadan asılı deyilik, dünya bizdən asılıdır.
***
Və onda biz güclü və salamat olsaq, xahiş yox, tələb edə bilərik.
***
Şagirdlərin beynini hər növ zir-zibillə dolduracaqsa, belə məktəblərdən nə fayda?! Əgər xəstəxanalarda qəlblər yox, bədənlər müalicə olunacaqsa, nəyimizə lazımdır belə məntəqələr?!
***
Bu xaricilər iki dəqiqədən bir bizim axmaq olduğumuzu söyləyib durmamalıdırlar. Lap elə axmağıq. Onların nə borcuna?
***
Naxararyan, mən bir şərqliyəm. Və qurşaqdan aşağı zərbələr endirmək sənətinə öyrədilməmişəm.
***
– Hər gün bura polislər gəlir. özüdə təkcə onlar yox. Naxararyanlar səni tapmaqdan ötrü bütün şəhəri ələk-vələk ediblər. Beşi artıq İrana üzüb keçib. Evin mühafizəsinə iyirmi nəfər ayırmışam. Yeri gəlmişkən, Məlikovlar da sənə qan davası açıblar. Ata görə. Dostlarını da cəbhəyə göndəriblər.
Sakitcə gözlərimi aşağı zillədim. Atam əlini çiynimə qoydu və sakit səslə söylədi :
– Səninlə fəxr edirəm, Əli xan, çox fəxr edirəm. Yerində olsaydım eyni şeyi edərdim.
– Ata, məndən razı qaldın?
– Demək olar. Mənə çatmayan bir məsələ var,- məni qucaqlayıb gözlərimə baxdı,-Qadını niyə öldürmədin?
– Bilmirəm, ata. Qıymadım.
***
– Möhtərəm cənab, siz axırıncı dəfə nə vaxt düz danışmısınız?
– Gimnaziyada. Üçlə üçün hasilini bildiyim vaxtlar.
***
– Sən elə buna görə gəlmisən?
– Yox,- açıqca cavab verdi.
– Boynuna al, Nino.
– Boynuma alım? Nəyi?
– Niyə sən həmin gecə Seyidin yəhərində oturanda bircə kəlmə də söz söyləmədin?
– Qüruruma görə.
– Bəs onda səni bura gətirən nədir?
– O da qürurumdur.
***
– Nino!- yerimdən dik atıldım- Sən bura necə gəlib çıxmısan?
– Aslan ağa şəhərdə şayə yayıb ki, guya sən məni öldürmək istəyirsən. Mən də gəldim.
Yaşla dolmuş gözləri ilə üzünü mənə yaxınlaşdırdı:
– Əli xan, sənsiz elə darıxırdım ki…
***
– Hansı soyadı yazmalıyam? -Nino soruşdu.
– Yeni soyadını.
O vərəqə möhkəm imza atdı : “Nino-xanım Şirvanşir”
***
– Yemək bişirirsən?
– Bəli!
– Su gətirirsən?
– Bəli!
– Yol yorğunuyam. Ayaqlarımı yuyarsan?
Nino tas gətirdi və atamın ayaqlarını yudu.
– Çox sağ ol,-minnətdarlığını bildirdi. Cibindən çəhrayı mirvarilər düzülmüş uzun bir ip çıxarıb Ninonun boynundan asdı. Sonra Ninonun hazırladığı xörəkdən yeyib dedi:
– Əli xan, arvadın yaxşı arvaddır. Ancaq bişir-düşürü çox pisdir. Bakıdan sənə aşpaz göndərərəm.
– Çox xahiş edirəm göndərməyin,-Nino çığırdı,-Ərimin qayğısına özüm qalmaq istəyirəm.
Atam gülümsündü. Bakıya gedər-getməz Ninoya yekə brilyant qaşlı sırğa göndərdi.
***
– Kifayət qədər silahımız varmı? – İlyas bəydən soruşdum.
– Beş tüfəng, səkkiz revolver, bir top və sursatımız var. Və bir də qadınlar və uşaqlar üçün zirzəmimiz.
Nino başını qaldırdı.
– Zirzəmidə gizlənməyi düşünmürəm. Sizinlə birgə vətənimi mən də müdafiə edəcəm.
***
– Məhəmməd Heydər ölüb. Nikolayevskidə meyidini gördüm. Onlar onun burnunu və qulağını kəsiblər.
Musa Nağı da vəfat edib. Onu Lalay boğub.
Sağ qaldığımı qavramaq necə ağır gəlir…
***
– Bəs sən nə olacaqsan, Arslan ağa?
– O sərxoş baxışları ilə mənə baxıb dedi: “Padşah olacağam”.
– Nə olacaqsan?
– Mən gözəl bir ölkənin padşahı olmaq istəyirəm. İstəyirəm ki, çoxlu süvarim olsun.
– Sonra nə istəyirsən?
– Ölmək istəyirəm.
– Nəyin naminə?
– Padşahı olacağım ölkəni fəth etmək naminə!
***
– Bəs burada darıxmayacaqsan?
– Niyə darıxım ki?! Axı səninlə bir yorğanın altında yatacağıq.
***
– Əli xan – deyə İlyas bəy mənə müraciət etdi – biz hərəkət etməliyik. Düşmən şəhərin qapısının üstünü alıb.
– Bəli, biz özümüzü müdafiə etməliyik.
– Yox, bizim hücuma keçməyimiz lazımdır.
***
Məhəmməd Heydər acıqlı-acıqlı gülüb dedi:
– Sizə deməyi yaddan çıxartdım, bura gələndə yolda Əsədullaha rast gəldim. O, dedi ki, ruslar ultimatumu rədd ediblər və tələb edirlər ki, biz silahlarımızı yerə qoyub təslim olaq. Mən silahımı onlara verməyəcəyəm.
İlyas bəy dedi:
– Bu, bizim erməni müttəfiqlərimiz üçün müharibə deməkdir.
Seyid Mustafa əmmaməsini düzəldib dedi:
– Allah, Allah! Mən cəbhədə olmamışam. Əli xan qədər də ağıllı deyiləm. Lakin şəraiti yaxşı bilirəm. Müharibə zamanı müsəlmanlar kafirlərin sədaqətinə bel bağlayarsa, o müharibədən xeyir gəlməz. Əslində, başqasına bel bağlamağın özü pis şeydir. Şəriət belə buyurur, həyatda da belədir. Erməni hərbi dəstələrinə kimlər rəhbərlik edir? Stepan Lalay! Onu tanıyırsınız. Mən heç inana bilmirəm ki, ermənilər bizimlə birlikdə ruslara qarşı vuruşsunlar. Axı bu ruslar kimlərdir? Cır-cındır içində olan bir sürü anarxist və quldur dəstələri. Onların başçılarının adı Stepan Şaumyandır. O da ermənidir. Erməni anarxistləri ilə erməni millətçiləri, müsəlman millətçiləri ilə erməni millətçilərindən tez birləşərlər. Hər şey Quranın həqiqəti kimi aydındır.
…
Dəstəkdən İlyas bəyin səsi gəldi:
– Ermənilər ruslarla birləşdilər. Onlar bütün müsəlmanların sabah saat üçə qədər tərksilah edilməsini tələb edirlər. Təbii ki, biz bunu rədd edirik.
***
– Nino soruşdu:
– İranda biz neyləyəcəyik?
– Dincələcəyik, Nino – dedim.
– İstirahət edəcəyik elə deyilmi? Mən yatmaq istəyirəm, Əli xan. Bir ay, bir il yatmaq istəyirəm.
– Elə biz də elə bir ölkəyə gedirik. İran min ildir ki yatır.
***
Hər yer toz, torpaq, natəmizlik içində idi. Bu o demək deyil ki, iranlılar toz, torpaq içində yaşamağı xoşlayırlar. Onlar sadəcə hər şeyi necə varsa, elə də saxlamaq istəyirlər. Çünki hər bir iranlı, sonda hər şeyin toza çevriləcəyini zənn edir.
***
– Nino, sən haqlısan, – dedim – çünki atangildə də əmin-amanlıq olmayacaqdır. Son gəmi İrana saat səkkizdə gedir. Əşyalarını yığ.
Onun sifəti qıpqırmızı oldu.
– Əli xan, sən məni burdan qovursan? Ninonu indiyədək belə hirsli görməmişdim.
– Nino, Tehranda əmin-amanlıqda yaşayacaqsan. Düşmən qalib gəlsə, onlar bütün qadınların namusunu ləkələyəcəklər.
Nino başını qaldırıb qətiyyətlə dedi:
– Mənim namusuma heç kim toxuna bilməz! Arxayın ol, Əli.
– Hələ nə qədər vaxt var, İrana get, Nino.
Nino ciddi tərzdə söylədi:
– Kifayətdir, Əli xan. Mən düşməndən, müharibələrdən və bizi gözləyən bütün dəhşətli şeylərdən qorxuram. Buna baxmayaraq burda, sənin yanında qalıram. Düzdür, sənə köməyim dəyməyəcək, amma mən səninəm. Burda qalmalıyam, vəssalam.
Elə də oldu. Ninonun gözlərindən öpdüm. Fəxr edirdim ki, belə arvadım var. Hərdən mənə söz qaytarsa da, Nino yaxşı bir həyat yoldaşı idi.
***
– Sən cəsursan, Əli xan, Lakin, cəsarət dediyin nədir? Avropalılar da cəsurdur. Sən və səninlə birlikdə döyüşənlərin hamısı artıq asiyalı deyilsiniz. Mən Avropaya nifrət etmirəm. Sadəcə ona qarşı etinasızam. Avropanın bir tikəsini sən özündə daşıyırsan. Sən rus məktəbində oxumusan, latıncanı öyrənmisən, arvadın da avropalıdır. Sən özünə hələ də asiyalı deyirsən? Sən müharibədə qalib gəlsəydin, Avropa həyat tərzini sən özün Bakıya gətirəcəkdin. Bizim üçün nə fərqi var, ölkəmizdə zavod və fabrikləri kimlər tikəcək – biz və yaxud ruslar. İşlər o durumda davam edib gedə bilməzdi. Saysız-hesabsız düşməni məhv edib qana susamaq yaxşı asiyalı olmaq demək deyil.
– Bəs nə zaman yaxşı asiyalı sayılmaq olar?
– Sən yarı avropalısan, Əli xan. Ona görə də bu sualı verirsən. Onu sənə izah edə bilmərəm, çünki sən həyatda yalnız adi gözlə görünən şeyləri görürsən… Sən ancaq yerə baxırsan. Bax, buna görə basılmağımız səni ağrıdır və sən ağrıdığını büruzə verirsən.
– Ninonu necə başa salım ki, böyük məmnuniyyətlə şəhəri ona göstərərdim, amma onu şəhərə göstərə bilmərəm.
***
Çayxanada oturmuşdum ki, camaat mənim bütün günümün hərəmxanada keçmədiyinin şahidi olsun. Çünki burda bir kişinin daim arvadının yanında olmasına yaxşı baxmırlar. Qohumlarım artıq məni lağa qoymağa başlamışdılar. Burda yalnız müəyyən vaxtını qadına sərf etməlisən. Qalan vaxt isə kişinin özünün iqtidarındadır. Halbuki Ninonun yeganə təsəllisi mənəm, onun qəzeti də,teatrı da, qəhvəxanası da, dost-tanışı da, bunlardan başqa onun əri də mənəm. Elə ona görə də onu tək qoya bilmirəm.
***
Mən ölkədə məskunlaşmış əcnəbi əsgərlərini və Ənzəlidəki cır-cındır geymiş, ayaqyalın polisləri yadıma saldım. Bu idi Asiya. Avropalı olmaq qorxusundan silahlarını Avropanın ayaqları altına atan Asiya!Şahzadə əsgərlik sənətinə nifrət edirdi. Halbuki o özü vaxtı ilə əcdadlarımın iştirakı ilə Tiflisi fəth edənlərin arasında olmuşdu. O zamanlar İran başını dik tutub silahdan istifadə etməyi bacarırdı. Lakin indi zəmanə dəyişib. Şahzadə şeri pulemyotdan üstün tutur. Bəlkə də ona görə ki, onun şerdən başı daha yaxşı çıxırdı. İran can verirdi, amma çox zərif bir şəkildə can verirdi.
***
Ordakı adət-ənənəyə görə yeməyimizi tez-tez yeyirdik, çünki bir iranlının həyatda yeganə tələsik etdiyi şey, onun yeyin yeməsidir.
***
Sən pulemyotun arxasında oturdun və düşmənlərinin gözlərindəki yaşı gördün. İranın qılıncı isə pas atıb. Biz min il bundan qabaq Firdovsinin yazdığı şerlərdən vəcdə gəlirik. Daqiqinin rübaisi ilə Rudakinin rübaisini dərhal bir-birindən seçə bilirik.Lakin avtomobil yolunu necə tikməyi və yaxud alaya komandanlıq etməyi bacarmırıq. Dövlət adamlarımız bizim əsgərlərə ehtiyacımızın olmadığını iddia edirlər. Həqiqətdə isə əsgərlərə ehtiyacımız var. Bizim pulemyotlara, məktəblərə, xəstəxanalara, nizama salınmış vergi sisteminə, yeni qanunlara və sənin kimi insanlara ehtiyacımız var. Bizə ən az lazım olan şey – İranın ah-nalələrini əks etdirən köhnə şerlərdir.
***
Yetər! İran qoca bir dilənçinin açılmış ovcuna bənzəyir. Mən istəyirəm ki, bu qoca ovuc bir gəncin möhkəm yumruğuna çevrilsin.
***
Birdən hiss etdim ki, dünyada heç bir şey mənə Ninonun gülən gözləri qədər qiymətli və əziz deyildir. Bəs onda bu gözlər axırıncı dəfə nə vaxt gülüb?
***
İran güllərinin ətri qəflətən yoxa çıxdı.Ətrafımı Bakının tərtəmiz çöl havası və xəfif bir dəniz, qum və neft qoxusu bürüdü. Uşaq anasını çağıran kimi mən də vətənimi səsləyirdim. Amma sonra o vətənin daha mövcud olmadığını xatırladım. Gərək tanrının məni dünyaya gətirdiyi bu şəhəri heç zaman tərk etməyəydim. Bir it öz komasına bağlı olduğu kimi mən də köhnə şəhər qala divarlarına bağlıyam. Mən qala divarlarının kölgəsində Ninonun gözlərinin mənə gülümsədiyi Bakıya mənsubam.
***
Ana Vətənin nə demək olduğunu yalnız başqa bir ölkəyə sığınmış adam dərk edə bilir. Mən İranı yenidən qura bilmərəm. Çünki xəncərim Bakının qala divarlarının daşında itilənmişdir.
***
– Ruhum əzab içindədir və mən bu qaranlıq zülmətdən çıxış yolu axtarıram.
– Çünki sən üzünü bəndələrə tutmusan, Əli xan. Bəndələri idarə edən gözəgörünməzi isə yaddan çıxardırsan.
***
Bu kədər dünyasında heç bir şey mənasız deyil.
***
Eh, dünyanın işləri belədir, Əli xan. Yuvanı dişi quş qurar.
***
Köhnə qubernator binasının üzərində yeni Azərbaycan dövlətinin bayrağı dalğalanırdı. Parlament də məktəb binasında yerləşirdi. Köhnə şəhər elə bir yeni bir həyata qədəm qoymuşdu. Vəkil Fətəli xan baş nazir təyin olunmuşdu. O, qanunlar çıxardır, göstərişlər və əmrlər verirdi. Şəhərdən rusları təmizləmək istəyən Şəmsi Əsədullayevin oğlu Mirzə Əsədulla xarici işlər naziri təyin olunmuşdu. O, kənar ölkələrlə müqavilələr bağlayırdı. İndiyə qədər adət etmədiyim dövlət müstəqilliyi hissi məni də bürümüşdü. Mən yeni dövlət gerbini, yeni uniformaları və yeni qanunları sevməyə başladım. Həyatımda ilk dəfə idi ki, mən özümü öz vətənimin sahibi hiss edirdim. Ruslar utancaq halda yanımdan keçir, keçmiş müəllimlərim də məni hörmətlə salamlayırdılar.
***
“Əgər qonaq sənin yeganə oğlunun başını kəsib onu əlində tutaraq evinə qonaq gəlsə, onu qəbul etməli, yedirtməli və qonaq kimi ona ehtiram göstərməlisən”. Ağıllı adətdir. Amma ona əməl etmək çox çətindir.
***
Nino, xahiş edirəm, məni düz başa düş. Mən başımın üstündəki hamar damı, bu çölü və bu dənizi sevirəm. Mən bu şəhəri, köhnə qala divarlarını və dar yollardakı məscidləri sevirəm. Mən Şərqdən uzaqlaşanda sudan çıxmış balıq kimi oluram.
***
Nə olursa-olsun mən vətənimdə qalacağam. Mən bu ölkədə anadan olmuşam, burada da ölmək istəyirəm.
***
– Nino, körpəmiz dünyaya gəldikdən sonra birlikdə Parisə, Londona, Berlinə, Romaya gedərik. Axı biz hələ toy səyahətinə çıxmamışıq. Hara lap çox xoşuna gəlsə, bütün yayı orada qalarıq. Ondan sonra da hər il Avropaya gedərik. Amma evimin vətənimdə olmasını istəyirəm, çünki mən çölümüzün, şəhərimizin və günəşimizin övladıyam.
– Bəli, dedi Nino. – Özüdə çox yaxşı övladısan, biz Avropanı unutmalıyıq. Lakin bətnimdə daşıdığım balam nə çölün, nə də qumun övladı olmalıdır. Bu uşaq sadəcə, Əli ilə Ninonun övladı olacaq. Razısan?
– Bəli, razıyam – dedim.
***
Hər bir qadın doğuş vaxtı öz ərinə lənətlər yağdırır.
***
– Əli xan, biz bir yerdə məktəbə getmişik və böyük tənəffüslərdə rus uşaqları ilə dalaşmışıq. Sən Naxararyanın maşınının arxasınca düşdüyün zaman, mən sənin ardınca çapırdım. O gecə Ninonu atımın yəhərinə oturdub evinə mən aparmışdım. Sisianaşvili darvazasının yanında başı pozuq rus əsgərlərinə qarşı bir yerdə vuruşmuşuq. Amma indi sən buradan çıxıb getməlisən. Ninonun və özünün yaxşılığı üçün və bəlkə bir daha sənə ehtiyacı olacaq vətənin naminə buradan getməlisən.
– İlyas bəy, sən burada qalırsansa, mən də qalıram.
– Mən burada ona görə qalıram ki, dünyada heç kimim yoxdur, təkəm. Mən burada ona görə qalıram ki, zabitəm, əsgərləri döyüşə aparmağı bacarıram və iki vuruş keçirmişəm. Bu iki vuruşda böyük təcrübə toplamışam. Odur ki, inadlıq eləmə Əli xan, İrana get.
Mən laqeydliklə başımı tərpətdim.
***
– Üç-dörd gün döz, – deyə İlyas bəy Ninonun sakitləşdirirdi. Yalnız üç-dörd gün. Ondan sonra Əli xan yenə də yanınıza gələcək.
Nino sakitcə “bilirəm” – dedi. Biz əvvəl Tiflisdə qalacayıq, sonra da Parisə gedəcəyik. Bizim bağçalı bir evimiz olacaq, ikinci uşağımız da oğlan olacaq.
– Bəli, Nino, bax elə belə də olacaq…
***
İnsan qorxaq da belə vətəni uğrunda qəhrəmancasına vuruşaraq ölə bilərmiş.
***
“Əli xan Şirvanşir altıya on beş dəqiqə işləmiş Gəncə körpüsündə, pulemyot arxasında tutduğu mövqeyində həlak oldu. Onun meyiti körpüdən qurumuş çayın yatağına düşmüşdü. Bədənini səkkiz güllə dəlik-deşik etmişdi. Cibindən xatirə dəftəri çıxdı. Allah imkan versə, bu dəftəri onun arvadına çatdıracağam. Biz səhər tezdən, rus qoşunları sonuncu hücuma keçməzdən bir az əvvəl onu məscidin həyətində dəfn etdik. Cümhuriyyətimizin ömrü Əli xan Şirvanşirin ömrü kimi sona çatdı”.
_______________
*Bakının Binəqədi qəsəbəsindən olan Zeynal Ağanın oğlu, rotmistr İlyas bəy.
Tərcümə: Lamiyə Göycəyeva
