Annotasiya
“Cinayət və cəza”(rusca “Преступление и наказание”) – “Cinayət və Cəza” tanınmış rus yazıçısı Dostoyevskinin dörd böyük romanından biridir. Bundan başqa əsər müəllifin həcmcə ən böyük ikinci əsəridir. Yazıçı bu əsəri katorqadan geri qayıtdıqdan sonra qələmə almışdır. Roman ilk dəfə 1866-cı ildə “Russkiy vestnik” adlı ədəbiyyat jurnalında çap edilib.
Əsərin oxucunu daim gərginlikdə saxlayan psixoloji süjet xətti var. Dünyanın böyük yazarları bu romanı detektiv janrı-nın şedevri hesab eləyirlər. Kasıb Raskolnikov çalışqan və qabiliyyətli olsa da, maddi imkansızlıq ucbatından təhsil aldığı hüquq fakültəsini yarıda buraxmaq məcburiyyətində qalır. O, hesab eləyir ki, var-dövlətin, pulla nələr eləmək gərəkdiyini bilməyən, yaramaz, insanlıq ailəsində parazit kimi yer tutan mənəviyyatsızların əlində olması, o var-dövlətlə cəmiyyətin inkişafına hüdudsuz xeyir verə biləcək insanlarınsa maddi sıxıntı çəkməsi qətiyyən ədalətli deyil. Bu yanlışlığı düzəltmək üçün Raskolnikov qoca və çox varlı olan sələmçi qarını heç bir şahid buraxmadan öldürür. Kimsənin onu görmədiyini və arxada bir iz qoymadığını bilə-bilə, Raskolnikov sonsuz iztirablara düçar olur.
Karandaşın izi ilə
İnsanlar ən çox nədən qorxur? Bu, çox maraqlıdır. İnsanlar ən çox atacaqları yeni addımdan, söyləyəcəkləri yeni sözdən qorxurlar…
***
Amma mən çox danışıram ha… Çox danışdığım üçün də heç bir şey eləmirəm. Deyəsən elə heç bir şey eləmədiyim üçün də çox danışıram.
***
Kinli və qoca dul arvadların otağı həmişə təmiz olur.
***
Hörmətli cənab, kasıblıq ayıb deyil, – bu bir həqiqətdir! Mən onu da bilirəm ki, əyyaşlıq da yaxşı şey deyil, – bu da həqiqətdir. Amma hörmətli cənab, yoxsulluq ayıbdır. Kasıblıqda siz hələ də fitri hisslərinizin nəcibliyini mühafizə edirsiniz, yoxsulluqda isə heç kəs heç vaxt bu hisslərinin nəcibliyini mühafizə edə bilməz. Yoxsulluq üstündə adamı, daha artıq təhqir etmək üçün, insan məclisindən süpürgə ilə süpürüb bayıra atırlar, heç ağacla da qovmurlar; yaxşı da edirlər, çünki yoxsulluqda mən özüm-özümü birinci olaraq təhqir etməyə hazıram. Buradan da yol birbaşa içki dükanına gedir!
***
Bizim zamanımızda başqasına rəhm etmək elm tərəfindən qadağan edilmişdir.
***
Kişilər öz qayınanalarını çox da istəmirlər, – bunu mən həyatda çox görmüşəm.
***
Sən necə bilirsən: xırdaca bir cinayəti minlərcə yaxşı iş yuyub aparmazmı? Bir həyatın əvəzinə çürüməkdən, dağılmaqdan xilas edilmiş minlərcə həyat. Bir ölən, onun əvəzində yüzlərcə diri qalan insan! – Bu ki, adi hesabdır!
***
– Yaxşı, de görüm: sən özün o qarını öldürərsənmi?
– Əlbəttə, yox! Mən bunu ədalət naminə deyirəm. Məsələ burada mənim öldürüm-öldürməyimdə deyil…
– Məncə, əgər sən bunu özün istəmirsənsə, onda burada heç bir ədalət də yoxdur!..
***
Bu məsələdə adama ağır gələn nədir? Məsələ onda deyil ki, onlar yalan deyirlər, yalanı həmişə bağışlamaq olar, yalan yaxşı şeydir, ona görə ki, doğruya yol açır. Adamı acıqlandıran odur ki, yalan deyirlər, hələ üstəlik öz yalanlarına baş əyirlər.
***
– Mən səhv edə bilərəm, lakin, mənə elə gəlir ki, yeni nəsildə daha çox aydın fikirlər, necə deməli, daha çox tənqid var; daha çox işgüzarlıq var…
– Bu doğrudur.
– Yalan deyirsən, işgüzarlıq-zad yoxdur! İşgüzarlıq çox çətin əldə edilir, göydən havayıca düşmür. Biz az qala yüz ildir ki, hər bir işdən yadırğamışıq… – O, Pyotr Petroviçə sarı dönərək sözünə davam etdi: – Bizim içərimizdə ideyalar dolaşır, yaxşılıq etmək arzusu da var – uşaqcasına da olsa. Hətta hədsiz dərəcədə dələduz, rəzil adamlar əmələ gəlsə də, hər halda düzlük də tapılır, amma işgüzarlıq yoxdur! İşgüzarlıq ceyran dalına çıxıb!
***
Məsələn, əgər mənə bu vaxta qədər deyirdilərsə “sev”, mən də sevirdimsə – bundan nə çıxırdı? Bundan o çıxırdı ki, mən əynimdəki çuxamı iki yerə bölürdüm, onu yaxın bir adamla bölüşürdüm, biz ikimiz də yarı çılpaq qalırdıq, bu rusca deyilən bir atalar sözünə oxşayır: “Bir neçə dovşanın dalınca birdən qaçarsan – heç birinə də çatmazsan”. Amma elm deyir: hamıdan əvvəl yalnız özünü sev, çünki dünyada hər şey şəxsi mənfəət üzərində qurulmuşdur. Yalnız öz-özünü sevərsən – onda öz işlərini də yaxşı düzəldərsən, əynindəki çuxan da bütöv qalar. İqtisadi həqiqət əlavə edir, cəmiyyətdə yaxşı qurulmuş xüsusi iş, yəni ki, bütöv çuxa nə qədər çoxsa – onda həmin cəmiyyətin möhkəm əsası çox olar, ümumi iş də o cəmiyyətdə daha çox düzələr. Deməli, mən ancaq və ancaq özüm üçün əldə edirəm, işi də elə aparıram ki, mənə yaxın olan adam da bir neçə daha cırıq çuxa əldə etsin, bunu da xüsusi, şəxsi bir səxavət nəticəsində deyil, ümumi tərəqqi üçün edirəm. Bu adi bir fikirdir, lakin, bədbəxtlikdən, bu fikir uzun zaman ağıla gəlməmiş, vəcd və xəyalpərəstlik onu kölgədə buraxmışdır, əslində çox da zirəklik lazım deyil ki, anlayasan…
***
Oh, alçaq təbiətli adamlar! Onların sevgisi də nifrətə bənzəyir.
***
Yalan danışmaq – insanın bütün başqa məxluqata görə yeganə imtiyazıdır! Yalan deyərsən – həqiqətə çatarsan! Mən ona görə də adamam ki, yalan deyirəm. Heç kəs azı bir on dörd dəfə yalan deməmiş heç bir həqiqətə çatmamışdır, bu isə yalan deyən adam üçün bir növ hörmətdir; ancaq biz öz ağlımızla da yalan deyə bilmirik. Sən mənə yalan de, ancaq öz ağlınca yalan de, onda mən səni öpərəm də! Adamın öz ağlı ilə yalan deməsi – başqasının, yad bir adamın ağlı ilə doğru deməsindən yaxşıdır; öz ağlınla yalan deyəndə sən insansan, özgəsinin ağlı ilə doğru deyəndə – sən ancaq quşsan!
***
Sən Lujinə hörmət bəsləyə bilməzsən: mən onu görmüşəm, onunla söhbət eləmişəm. Deməli, sən özünü pula satırsan, buna görə də sən alçaq iş tutursan; mən də sevinirəm ki, sən heç olmasa qızara bilirsən!
***
Söhbət sosialistlərin əqidələrindən başlandı. Onların əqidəsi məlumdur: cinayət – ictimai quruluşun qeyri-normal bir vəziyyətdə olmasına qarşı etirazdır, vəssalam, qurtardı getdi, daha ayrı bir səbəbə yol verilmir, bununla da bitir!
***
Deyirlər ki, canlı insan lazım deyil! Canlı insan həyat tələb edəcək, canlı insan mexanikaya tabe olmayacaq, canlı insan şübhə edəcək, canlı insan köhnə fikirli olacaq! Bizim dediyimizdən cəmdək qoxusu gəlsə də burada insanı kauçukdan qayırmaq olar, bunun üstünlüyü də ondadır ki, bu insan canlı olmayacaq, onun iradəsi olmayacaq, o kölə olacaq, qiyam edə bilməyəcək.
***
Məncə, əgər Keplerin və Nyutonun kəşfləri, bu kəşflərə mane olan, ya da bunların qarşısını alan bir, on, yüz və daha çox adam qurban verilməyincə insanlara qətiyyən məlum ola bilməzdisə, onda Nyutonun öz kəşfini bütün insanlara məlum etmək üçün bu on, ya yüz adamı yoldan kənar etməyə haqqı vardı, hətta o, bunu etməyə borclu idi… Lakin bundan qətiyyən elə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, Nyutonun qabağına çıxan hər adamı öldürməyə, ya da hər gün bazarda oğurluq etməyə haqqı vardı.
***
Mənim əsas fikrim isə məhz bundan ibarətdir ki, insanlar təbiətin qanuna görə, ümumiyyətlə iki təbəqəyə bölünürlər: bunlardan biri aşağı pillədə duran (adi) insanlardır, yəni yalnız özlərinə oxşar insan törətməyə xidmət edən materialdır; biri də ki, əsil insanlardır, yəni öz mühitində təzə söz deməyə qabiliyyəti, ya da istedadı olan insanlardır. Əlbəttə, burada bölgü nəhayətsizdir, lakin bu iki təbəqəni bir-birindən ayıran xüsusiyyətlər çox kəskindir, birinci təbəqəni təşkil edən və ümumiyyətlə desək, material, yəni insanlar, öz təbiətlərinə görə, mühafizəkardır, dincdir, itaətkardır, itaətkar olmağı da xoşlayarlar. Məncə onlar elə gərək itaətkar olsunlar, çünki bu onların nəsibidir, burada onları alçaldan heç bir şey yoxdur; ikinci təbəqəyə mənsub olan insanların hamısı isə hərə öz qabiliyyətinə görə, qanunu pozurlar, onlar pozub dağıdandırlar, ya da pozub dağıtmağa meyil edirlər.
***
Deməli, sənin məqaləndə ifadə olunan əsas fikir də bundan ibarətdir. Vicdanla qan tökməyə icazə vermək… Məncə rəsmi surətdə, qanunla qan tökməyə icazə verməkdən daha dəhşətlidir…
***
– Cəmiyyət sürgünlərlə, həbsxanalarla, məhkəmə müstəntiqlərilə, katorqalarla bol-bol təmin edilmişdir, – narahat olmaq niyə? Axtarın oğrunu tapın!.. – Axtarıb tapsaq, onda? – Cəzasını da verin. – Siz məntiqlə danışırsınız. Yaxşı, bəs onun vicdan məsələsi necə olsun? – Onun vicdanı ilə sizin nə işiniz var? – Belə də, insanpərvərlik cəhətdən. – Kimin vicdanı varsa, o əzab çəkəcək, – əgər səhvini dərk eləsə. Bu da onun cəzasıdır, – katorqadan əlavə.
***
Yox, mənə həyat bir dəfə verilir, o daha verilməyəcək; mən “ümumi xoşbəxtliyi” gözləmək istəmirəm. Mən özüm də yaşamaq istəyirəm, belə olmasa heç yaşamamaq yaxşıdır. Nə olsun ki! Mən cibimdəki manatı əlimə sıxaraq, “ümumi xoşbəxtliyi” gözləyərək ac anamın yanından keçib getmək istəmirdim.
***
Əvvəllər mən xaricə gedərdim, həmişə də orada yamanca darıxardım. Ona görə yox ki, ora pis idi: görərdin ki, şəfəq sökülür, gün çıxır, Napoleon körfəzi, dəniz – amma məni qəm-qüssə basırdı! Deyirdim, yox vətən yaxşıdır: orda heç olmasa hər şeydə başqalarını təqsirləndirirsən, amma özünü təmizə çıxarırsan.
***
Əbədiyyəti biz başa düşülməsi mümkün olmayan bir ideya kimi, çox iri, yekə bir şey kimi təsəvvür edirik! Niyə axı onu mütləq iri bir şey kimi təsəvvür edirik? Təsəvvür edin ki, birdən bunun əvəzinə orada kənd hamamına oxşar, his basmış, bütün künc-bucağında hörümçək toru olan xırdaca bir otaq oldu, bütün əbədiyyət də bundan ibarət oldu!
***
Lakin dunyada o, hər şeydən çox, zəhmətlə və hər cür vasitə ilə qazandığı pulunu sevir, onun qədrini bilirdi: bu pul onu ondan yüksək olan hər şeylə bərabərləşdirmişdi.
***
Sən çox böyük günahkarsan, xüsusilə ona görə ki, nahaq yerə özünü məhv etmisən, özünə xəyanət etmisən. Gəl hələ bu dəhşət də olmasın ki, sən belə bir çirkab içində yaşayırsan, özün də buna nifrət edirsən; həm də bilirsən ki, bununla heç kəsə kömək eləmirsən, heç kəsi heç bir şeydən xilas etmirsən!
***
Siz hələ cavansınız, necə deyərlər, ilk cavanlıq dövründəsiniz, buna görə də bütün cavanlar kimi, hər şeydən çox insan zəkasını yüksək tutursunuz.
***
Hazırcavablıq, məncə, çox gözəl şeydir; bu, necə deyərlər, təbiətin zinəti, həyatın təsəllisidir.
***
Siz özünüz çox gözəl bilirsiniz ki, cani üçün işin içindən çıxmaqdan ötrü ən yaxşı yol – mümkün qədər doğru danışmaqdır… o şeyi ki, gizlətmək olar – onu mümkün qədər gizlətməməkdir!
***
Mən insan fəaliyyətini müəyyənləşdirmək məsələsində belə sözləri anlamıram! “Daha nəcibdir”, “daha alicənabdır” – bunlar hamısı boş sözdür, cəfəngiyatdır, köhnə əqidələri ifadə edən kəlmələrdir, – bu köhnə əqidələri mən inkar edirəm! O şey ki, bəşəriyyət üçün faydalıdır – o nəcibdir! Mən ancaq bir söz anlayıram, o da faydalı sözüdür!
***
Qanuni nikahda arvadın öz ərini aldatmasına nə üçün pis bir şey kimi baxılır, – mən bunun səbəbini başa düşürəm: bu axı iki tərəfi alçaldan alçaq bir faktın alçaq nəticəsidir. Lakin bu oğraşlıq deyilən şey mülki nikahda olduğu kimi açıq olsa, yəni arvad ərindən başqa ayrı adamla açıqca yaşasa, – onda daha bu oğraşlıq deyilən şey də olmaz, bu heç ağıla gəlməz, bu sözlər hətta meydandan çıxar. Sizin arvadınız görsə ki, siz onun xoşbəxtliyinə mane olmursunuz və o qədər inkişaf etmisiniz ki, başqası ilə yaşadığı üçün ondan qisas almırsınız, – bununla o, ancaq sizə daha artıq hörmət edə bilər. Mən bəzən belə bir şey arzu edirəm: əgər məni ərə versələr, tfu! Əgər mən evlənsəm (mülki ya da qanuni nigahla, fərqi yoxdur) – mənə elə gəlir ki, arvadım uzun zaman özünə oynaş tapa bilməsə, mən özüm ona oynaş tapıb gətirərdim. Deyərdim ki, “Əzizim, mən səni sevirəm, bundan əlavə mən istəyirəm ki, sən mənə hörmət edəsən, – budur, sənə adam gətirmişəm!” Düzmü, düzmü deyirəm?..
***
Bəlkə də bu məsələyə hər şeydən çox yoxsulluq qüruru öz təsirini göstərmişdi; bu qürurun nəticəsidir ki, bizim məişətdə hər kəs üçün məcburi olan bəzi ictimai ayinlərdə bir çox yoxsullar, “başqalarından geri qalmamaq üçün”, həm də “məzəmmət” edilməsinlər deyə, var-yoxdan çıxır, bütün yığdıqları pulları, son qəpiyinə qədər, xərcləyirlər.
***
Sonya, bilirsənmi alçaq tavan, darısqal otaq adamın qəlbini, ağlını necə sıxır! Ah, o otaqdan mənim zəhləm gedirdi! Amma oradan getmək istəmirdim. Qəsdən istəmirdim! Günlərlə ordan bayıra çıxmırdım. İşləmək də istəmirdim, hətta bir şey yemək də istəmirdim, elə həmişə çarpayıda uzanırdım.
***
Əgər başqaları axmaqdırsa, mən də əgər onların axmaq olduqlarını yəqin bilirəmsə, – bəs onda niyə mən elə axmağam ki, onlardan ağıllı olmaq istəmirəm? Sonya, sonra mən bildim ki, əgər durub hamının ağıllı olacağını gözləsəm – bu çox uzun çəkəcək… Sonra mən bir şeyi də bildim: bildim ki, bu heç vaxt olmayacaq, insanlar dəyişməyəcək, heç kəs də onları dəyişə bilməyəcək, bunun üçün də heç zəhmət çəkmək lazım deyil! Bəli, bu belədir! … Bu onların qanunudur… qanunudur, Sonya! Bu belədir! Sonya, indi mən bir şey bilirəm: kim ki, ağılca və ruhca möhkəmdir, qüvvətlidir – insanların da hökmdarı o olur! Kim ki, çox cəsarət göstərir – insanlar içində, o haqlı olur! Kim ki, ən mühüm şeyə tüpürə bilir – insanların qanun verəni o olur! Kim ki, hamıdan çox cəsarət edə bilir – o hamıdan çox haqlı olur! Bu vaxta qədər belə olub, həmişə də belə olacaq! Ancaq korlar bunu görmür!
***
“Hakimiyyət sahibi olmağa mənim haqqım varmı?” – mən ki, bunu özümdən soruşmağa başladım, özümü sorğu-sual etdim, deməli, hakimiyyət sahibi olmağa mənim haqqım yoxdur.
***
Raskolnikov Sonyaya baxır, Sonyanın onu çox-çox sevdiyini hiss edirdi; qəribə burasıdır ki, birdən o, bu qədər sevilməsindən mənəvi bir ağırlıq və iztirab duydu. Bəli, bu, qəribə və dəhşətli bir hiss idi!..
***
Bunu ona görə deyirəm ki, lap yəqin bilirəm, sən onu sevirsən, həm də mən sənin təmiz ürəkli bir adam olduğuna əminəm. Bunu da bilirəm ki, o da səni sevə bilər, bəlkə elə sevir də! İndi özün həll elə, gör hansı yaxşıdır: içməkmi, içməməkmi?
***
Bəzən elə olur ki, adam quldura rast gələndə yarım saat ölüm qorxusu çəkir, amma bıçaq boğazına qoyulan kimi qorxusu da keçib gedir.
***
Əlbəttə, həmişə belə olmur ki, adam durub bütün sirrini birdən açıb desin, – mən hətta onda da bunu düşünə bilərdim. Hərçənd belə bir şey olur, xüsusilə onda olur ki, adamın lap səbri tükənir, ancaq çox nadir hallarda olur.
***
Yüz dovşanı bir yerə yığsan da bu yüz dovşandan heç vaxt at olmaz, yüz şübhəni də bir yerə yığmaqla dəlil olmaz, – bu bir ingilis məsələdir.
***
– Niyə lap açıqca demirsiniz ki, bu möcüzədir!
– Ona görə ki, bu bəlkə də bir təsadüfdür.
Svidriqaylov qəhqəhə ilə güldü:
– Bu camaatda bu nə adətdir! Ürəyində lap möcüzəyə inansa da, bunu etiraf etmək istəmir! Axı elə özünüz deyirsiniz ki, bu “bəlkə də” bir təsadüfdür.
***
Peterburqda yol gedə-gedə öz-özü ilə danışan adam çoxdur. Bu şəhər – bir qədər dəli olmuş adamlar şəhəridir. Bizdə elm olsaydı, – təbiblər, hüquqşünaslar, filosoflar, hərə öz ixtisasına görə Peterburq üzərində çox qiymətli tədqiqat işləri aparardı. Peterburq kimi insan qəlbinə bu qədər qəsvətli, sərt, qəribə təsir bağışlayan başqa bir yer nadir tapılar.
***
Adam gərək heç bir şeydə ölçüdən kənara çıxmasın, alçaqcasına bir iş də olsa, haqq-hesabı nəzərdə tutsun.
***
Burası da var ki, ağıllı arvadla, qısqanc arvad – iki ayrı-ayrı şeylərdir, müsibət də elə bunda idi.
***
Qızın ki, bir adama yazığı gəldi – bu onun üçün ən təhlükəli bir şeydir. O, mütləq istəyəcək ki, bu adamı “xilas etsin”, onu ağla gətirsin, onu diriltsin, onu daha nəcib məqsədlərə dəvət etsin, onun qəlbində yeni həyat, yeni fəaliyyət hissi oyatsın; məlum şeydir ki, bu barədə daha başqa şeylər arzu etmək olar.
***
Sonra da qadın qəlbini ələ almaq üçün işlədilən ən böyük, ən sarsılmaz bir vasitəyə əl atdım; bu elə bir vasitədir ki, o heç vaxt onu işlədən adamı aldatmaz, onun hədəfi boşa çıxmaz, özü də, istisnasız olaraq, hamıya təsir edər. Bu məşhur olan vasitənin adı – yaltaqlıqdır. Dunyada doğruluqdan çətin, yaltaqlıqdan asan şey yoxdur. Əgər doğruluqda zərrə qədər yalan olsa – o saat nəzərə çarpır, sonra da biabırçılıq olur; lakin – yaltaqlığın lap hamısı yalan da olsa – yenə də adamın xoşuna gəlir, onu məmnuniyyətlə qəbul edirlər; kobudcasına bir məmnuniyyətlə də olsa, hər halda məmnuniyyətlə qəbul edirlər. Yaltaqlıq nə qədər kobud olsa da onun bütün inkişaf pillələrində, bütün təbəqələrində belədir.
***
Çılğınlıq insanı necə bir kütlük dərəcəsinə gətirib çıxararmış! Rodion Romanıç, çılğınlıq içində heç bir işə başlamayın, heç bir qərara gəlməyin!
***
Ruslar geniş təbiətə malik adamlardı; onların təbiəti öz torpaqları kimi genişdir; onlar ağla sığmayan, fantastik şeylərə, nizamsızlığa son dərəcə meyil edirlər; lakin lazımi dahilik olmayan yerdə geniş təbiətə malik olmaq fəlakətdir.
***
Xəstə ikən o, belə bir yuxu görmüşdü: guya bütün dünya, Asiyanın içərilərindən Avropaya gələn, heç eşidilməmiş, görünməmiş, dəhşətli taun xəstəliyinə məhkum edilmişdir. Bu xəstəlik nəticəsində, bəzi seçmə adamlardan başqa, hamı məhv olmalıdır; bu seçmə adamların da miqdarı çox az olacaqdır. İnsanların bədəninə yerləşən və ancaq mikroskopla görünən bir növ yeni trixinlər meydana gəlmişdir. Lakin bu trixinlər – ağlı və iradəsi olan ruhlardır. Onlar kimin bədənində yerləşsə – o adamları dərhal cin tutur, onlar dəli olurdular. Lakin insanlar heç vaxt, heç vaxt özlərini bu trixin yoluxmuş adamlar kimi belə ağıllı, belə yenilməz həqiqət tərəfdarı, öz hökmlərini, elmi nəticələrini, əxlaqi və dini əqidələrini belə möhkəm hesab etməmişdilər. Kəndlər, şəhərlər, xalqlar bu xəstəliyə tutulur, dəli olurdular. Hamı təşviş içində idi; heç kəs bir-birini başa düşmürdü; hər kəs elə düşünürdü ki, həqiqət ancaq o deyəndir, başqalarına baxıb əzab çəkirdi, döşünə döyürdü, ağlayırdı, ağır dərd çəkirdi. Bilmirdilər ki, kimi mühakimə etsinlər, necə mühakimə etsinlər; nəyi pis, nəyi yaxşı hesab etmək məsələsində razılığa gələ bilmirdilər. Bilmirdilər ki, kimi təqsirləndirsinlər, kimi haqlı saysınlar. İnsanlar mənasız bir ədavətlə bir-birini öldürürdülər. Bir-birinə hücum etmək üçün ordular düzəldirdilər; lakin ordular səfərə çıxanda, birdən öz-özlərini parçalamağa başlayırdılar; sıralar pozulur, əsgərlər bir-birinin üstünə cumurdular; bir-birini nizələyirdilər, qılınclayırdılar, bir-birini dişləyirdilər, yeyirdilər. Şəhərlərdə bütün günü təhlükə zəngləri çalınırdı: hamını çağırırdılar, lakin kimin çağırdığını, nə üçün çağırdığını heç kəs bilmirdi; hamı qorxu və həyəcan içində idi. İnsanlar ən adi işlərini atmışdılar, çünki hər kəs öz fikrini, öz təhsilini təklif edirdi, razılığa da gələ bilmirdilər, əkinçilik işləri dayanmışdı. Bəzi yerdə adamlar bir yerə toplaşır, bir şey barəsinə razılığa gəlirdilər, daha ayrılmayacaqlarına and içirdilər, amma elə o saat indicə təklif etdiklərinin əksinə olaraq, tamamilə başqa bir şeyə əl atırdılar, savaşırdılar, bir-birini öldürürdülər. Yanğılar üz verdi, aclıq başlandı; hamı və hər şey məhv olurdu. Taun get-gedə artır, daha da yayılırdı. Bütün dünyada bu xəstəlikdən ancaq bir neçə adam xilas ola bildi; bunlar təmiz və seçmə adamlar idi, bu adamlar yeni insan nəsli yetirmək, yeni həyat qurmaq, yer üzünü yeniləşdirmək və saflaşdırmaq üçün əvvəlcədən intixab olunmuşdu; lakin bu adamları heç görən olmadı, heç kəs onların sözünü və səsini eşitmədi.
Tərcümə: Beydulla Musayev
