Annotasiya
“Sözlər” (fransızca “Les mots”) – fransız yazıçısı Jan-Pol Sartrın avtobioqrafik povestidir. Povest yazıçının erkən uşaqlıq dövrü, kitablarla ilk tanışlığı və yazıçı olmaq istəyinin formalaşmağından bəhs edir. Bu iki böyük mövzu əsəri iki hissəyə bölür: “Oxumaq” və “Yazmaq”. Sartr Fransanı, o dövrün dəbdə olan yazıçılarını, öz doğmaları və tanışlarını amansızcasına və kinayə dolu üslubu ilə təsvir edir. Bu zaman özünü onlardan ayırmır. Povestdə tez-tez balaca Jan-Polun böyüdükdən sonra həyatına təsir göstərən təxəyyülü, fantaziyalarına da geniş yer verilir.
Bu povestə görə Jan-Pol Sartr Nobel mükafatına layiq görülmüş, lakin siyasi səbəblər üzündən həmin mükafatdan imtina etmişdir.
Karandaşın izi ilə
O, ağılları tərbiyə etmək haqqını qurban verdi – qoy oğullarından biri qəlbləri tərbiyə etsin.
***
Ailə çevrəsində təkrar eləməyi xoşlayırdı: «Lui ən namusludu, Ögüst ən varlıdır, mən ən ağıllıyam». Qardaşlar qəhqəhə çəkib gülürdülər, gəlinlər dodaqlarını gəmirirdilər.
***
O, yalançı, sadəlövh olduğundan, hər şeyə şübhəylə yanaşırdı. «Deyirlər, guya yer fırlanır – bunu haradan bilirlər?»
***
Onu hər şeyi inkar edən vüqarı, qəbul eləməmək eqoizmi yeyib tükədirdi. O, kimsəylə münasibət saxlamırdı – birinci yerə çatmaq üçün həddən artıq yekəxana, ikinci yerlə kifayətlənmək üçün həddən artıq şöhrətpərəstiydi. «Özünüzü elə yerə qoymağı bacarın ki, sizi axtarsınlar».
***
Bu buz-qadın Adolf Belonun «Odlu qız»ını oxuyub az qala gülməkdən partlayacaqdı.
***
Bununla belə, etirazı parlament müxalifəti çərçivəsindən çıxmırdı.
***
Ann-Mari, kiçik qızı bütün uşaqlığını stulda oturdu. Ona darıxmağı, düz oturmağı və tikməyi öyrətdilər. Ann-Marinin qabiliyyəti vardı – abır üzündən onları gizli saxladılar; o, görkəmcə yaraşıqlı idi – bunu ondan gizlətməyə çalışırdılar.
***
Gözəllik onların cibinə və görkəminə yaraşmır. Onlar gözəlliyi qrafinyalara və fahişələrə güzəştə gedirdilər.
***
Əlli ildən sonra ailə albomuna baxanda Ann-Mari gözəl olduğunu gördü.
***
Bir göz qırpımında uşaq – məni – bəxş elədi və dünyasını dəyişməmişdən qabaq əlini yumağa cəhd göstərdi.
***
Onun ağıla əsaslanan nigahı xəstəliyə, matəmə çevrildi.
***
Nə demək olar ki, doğmaları dul qadını tək qadından üstün tutur – amma buna da şükür.
***
Luiza yeganə bir illüziyasını qoruyub saxlamışdı: o, özünü əvəzedilməz sayırdı.
***
Yaxşı atalar olmur – qanun belədir; burada kişilərin günahı yoxdur – atalıq bağları çürüyüb. Uşaq yaratmaq – buyurun; uşaq sahibi olmaq – hansı günaha görə?
***
Ömürləri boyu gözə görünmədən doğma uşaqlarının boynunda oturan istehsalçılara nifrət eləyirəm.
***
Ölmək-heç də hər şey deyil: vaxtında ölmək lazımdır.
***
Jan-Bkantist gerçək dünyanı ingilissayağı tərk eləyib məni tanışlığa layiq bilmədi.
***
O, sevirdi, yaşamaq istəyirdi, öldüyünü anlayırdı, – başqa cür desək, insan idi.
***
Atamdan nə kölgə, nə baxış qaldı- hər ikimiz, o və mən bir müddət eyni torpağın üstündə gəzmişik, vəssalam.
***
Əmr verməklə tabe olmaq – bu, mahiyyətcə eyni bir şeydi. Tam hakimiyyətli adam həmişə başqasının – qanuniləşdirilmiş müftəxorun, öz atasının adından əmr verən, ona sarınmış mücərrəd iradəni həyata keçirəndi.
***
Hakimiyyətsevərlik yarası, məni yeyib-bitirmir, təsadüfi deyil ki, – məni itaətə öyrətmədilər.
***
«Uşaqlar» – anamla bizik.
***
Yeri gəlmişkən, oğlu olsaydım, şübhəsiz, özünü saxlaya bilməzdi, məni də, sadəcə, adəti üzrə – köləyə çevirərdi.
***
Mən kimsənin torpağı deyildim – babam üzərimdə mülkiyyət hüququ olmadan məndən istifadə eləyə bilərdi. O, məni «gözlərimin işığı» çağırırdı, çünki qəbrə gözlərinə işıq gələn qoca obrazında getmək istəyirdi.
***
Kütləyə bu qədər hesablanmış ehtirasda cəmiyyətin harda, saxtalığın harda olduğunu ayırmaq çətin idi.
***
o, məndə öz genişürəkliliyinə pərəstiş eləyirdi.
***
Məncə, əyyaş növbəti içkisinin intizarında olan kimi, həmişə növbəti teatr effektinin həsrətini çəkən bu yaraşıqlı, uzun saqqallı qoca iki ən yeni kəşfin: foto sənətinin və «baba olmaq sənətinin» qurbanı olmuşdu.
***
Canlı şəkillərə vurğunluğu üzündən o, yaddaşımda yalnız sehrli fənərin donmuş proyeksiyası kimi qalıb.
***
Şiş ucların bir dəfə də olsun, rast gəlmədiyim gerçəklik əvvəlcə mənim qarşımda gülümsər cismsizliyi ilə durdu.
***
Dörd yaşım olanda məni mürəbbəyə duz tökmək istəyən vaxt yaxaladılar, – məncə, pis niyyətdən yox, elmə sevgimdəndir.
***
Əgər ətrafdakıları heyrətə salmaq niyyətim varsa, bunu yalnız səxavətimlə eləyirəm. Bu qələbələri asanlıqla qazanmağım göstərir ki, məndə yaxşı qabiliyyət var. Öz iç səsimə qulaq asmağa bəndəm ki, üstünə tərif yağdırırlar. Əgər məndə axmaq arzular, fikirlər yaranırsa, əvvəlcədən gəlirlər; onlar qəlbimə girən kimi pisləşir, vərəmləyirlər – mən günah üçün naşükür zəminəm.
***
Fotolardan biri qalır: mən o şəkildə sarışın, çəhrayı yanaqlı, qıvrımsaçam, yanaqlarım gonbuldur, baxışlarımda müəyyənləşdirilmiş dünya qaydalarına mehriban hörmət, şişkin dodaqlarımda gizli həyasızlıq var – mən öz qiymətimi bilirəm.
***
Rabitəsiz boşboğazlığımda müdriklik axtarırdı və tapırdı.
***
Atalarla oğulların mübarizəsində çox vaxt uşaqlarla qocalar birgə hərəkət eləyirlər: bu birilər danışırlar, o birilər deyilənləri yazırlar. Təbiət danışır, təcrübə izah eləyir – orta nəsil susa bilər. Əgər uşağınız yoxdursa, it saxlayın.
***
– Sən məndən yaxşısan: sən mənim ölümümə tab gətirməzdin –mən yaşayıram.
***
Beləliklə, mən çox şey vəd eləyən itəm. Mən danışıram. Mən uşaqsayaq boşboğazlıq eləyirəm – sözlərimi yadda saxlayırlar, özümə təkrar eləyirlər, mən həmin nümunələr üzrə yenilərini hazırlayırlar. Mən böyüklərsayaq da boşboğazlıq eləyirəm, sadəlövh görkəmlə «yaşımdan ağıllı» danışmağı bacarıram. Bu deyilənlər – əsl poemalardır; onların resepti sadədir: böyüklərdən bütöv ifadələri fikirləşmədən, düşünmədən necə gəldi götür, onları Allahın məsləhət bildiyi kimi, düz, mənasına varmadan təkrar elə.
***
Atam sağ qalsaydı, öz hüquq və vəzifələrimi dərk eləyərdim. Amma o, öldü, mən də onu yada salmıram: haqqım yoxdur, çünki sevgi ilə mükafatlandırılmışam, vəzifəm yoxdur, çünki sevgidən bəxş eləyirəm.
***
Ailəmiz genişürəklilik meydanıdı: babam mənə həyat üçün vəsait verir, mən ona xoşbəxtlik verirəm, anam hər şeyin xətrinə özünü qurban verir.
***
Necə olursa-olsun, həyatımız mərasimlər zənciridi, bütün vaxtımız qarşılıqlı hörmətlərin bildirilməsinə gedir.
***
Cəmiyyət mənə xidmət və səlahiyyətlərin ciddi ierarxiyası kimi görünür. Pilləkanın yuxarı pilləsində olan nəyi varsa, hamısını aşağıda olana verir.
***
Xoşbəxtlikdən zamanə dəyişdi: babam tərəqqiyə inanır, mən də inanıram. Tərəqqi – mənə doğru aparan uzun sərt yoxuşdu.
***
Nənəmin dili ilə hər şeyi inkar eləmək ruhu danışırdı.
***
Nənəmə – etibarsız, günaha meylli, hər dəqiqə geri çəkilməyə hazır olan məxluqa mələklərin əli, sözün qüdrəti kömək eləyirdi.
***
Almanlar alçaq varlıqlardır, amma xoşbəxtliklərindən bizimlə qonşuluqda yaşayırlar, onları maarifəndiririk.
Bığsız adamın öpüşü, o illərdə deyirdilər, duzsuz qida , yaxud mənim 1905-ci ildən 1914-cü ilədək həyatım sayaq, günahsız xeyirxah kimidir. Əgər insan şəxsiyyəti öz-özüylə mübarizədə müəyyənləşirsə, mən canıma – qanımacan qeyri-müəyyənlik idim. Əgər sevgi ilə nifrət mahiyyətcə bir medalın iki üzüdülərsə, mən kimsəni və heç nəyi sevmirdim. Məndə belə fikir vardı: xoşa gəlmək istəyənin nifrətlə işi yoxdur. Sevgiylə də işi yoxdur.
***
Amma, deyəsən, mən mahiyyətimə görə, mədəni dəyərəm. Mədəniyyət mənim canıma-qanıma hopub, nohur axşamlar günəş hərarətini qaytaran kimi, mən də şüalandırma vasitəsilə onu ailəmə qaytarıram.
***
Mən həyatımı kitabların arasında başlamışam, görünür, onların arasında da başa vuracağam.
***
Şarl Şveytser mənə izah eləyirdi ki, onun qəti düşməni var, bu da naşiridi. Babam heç vaxt hesabda güclü olmamışdı: qayğısızlığından bədxərc, inadkarlığından səxavətli babam yalnız ömrünün axırında qocalıq-impotensiyanın və ölüm qarşısında qorxunun nəticəsi olan xəsislik xəstəliyinə tutuldu.
***
Axı danışan kitabdır. Ondan məni qorxudan sözlər çıxırdı; bunlar formalı qırxayaqdırlar, onlar hecalara, hərflərə xırdalanırdılar, vurğuları uzadırdılar, ikili əvəzliklərlə cingildəyirdilər; pauza və nəfəslərlə kəsilən tamamilə naməlum nəğməli cingiltili sözlər qətiyyən mənə fikir vermədən öz-özlərinə, öz cəhdləri ilə nüfuz eləyirdilər; bəzən onlar mən bir şey anlamağa macal tapmazdan əvvəl yarımçıq qalırdılar, bəzən mənə artıq hər şey aydın idi, amma sözlər mənim xətrimə bircə vergüllərini də qurban vermədən əzəmətlə öz sonlarına doğru axmaqda davam eləyirdilər.
***
Məni qəfil yaxaladılar, – bəlkə də, özüm elə qurmuşdum ki, yaxalasınlar, – ah-uf başlandı, qərara alındı ki, mənə savad öyrətmək vaxtıdır.
***
Hektor Malonun əzbərdən bildiyim «Ailəsiz» romanı ilə qatlamanın üstünə çıxıb, yarısını danışa-danışa, yarısını qatlarını aça-aça əvvəldən-axıracan oxudum; son səhifəni çevirəndə oxumağı bacarırdım.
***
İndi onlar balaca herbarilərdə qurudulmuş bütün bu səslər – babamın bircə baxışla canlandırdığı, onun eşitdiyi, mənimsə eşitmədiyim, səslər mənimdir!
***
Mən yerdə eşələnmirdim, yuvaları dağıtmırdım, bitkilər yığmırdım, quşatanla quşlara daş atmırdım. Kitablar məndən ötrü quş yuvaları, ev heyvanları, at tövləsi və çöllərdir. Kitablar – güzgüdə əks olunmuş aləm idi; onlar güzgünün sonsuz cisminə, çoxcəhətliyinə, anlaşılmazlığına malikdilər.
***
Zoologiya bağındakı meymunlarda daha az meymunluq, Lüksemburq bağındakı adamlarda daha az insanlıq vardı.
***
Aləm ilk dəfə mənə çeynənmiş, təsnifləşdirilmiş, başlıqlara ayrılmış, dərk olunmuş, amma bununla belə, təhlükəli kitablar vasitəsilə açıldı, mən kitab təcrübəmin qarmaqarışıqlığını real hadisələrin şəhvani axarı ilə qarışdırırdım.
***
Əgər böyüklər hər hansı bir əməldə günahkar oldularsa, onun yükü o qədər də açıq olmurdu: qızışırdılar, onları haqlı, amma, əlbəttə ki, bir qədər şişirdilmiş qəzəb kor eləyirdi, xoşbəxtlikdən vaxtında özlərini ələ alırdılar. Olmayanların günahı daha ciddi idi, onlar həmişə bağışlamağa hazır idilər…
***
Hər şeyin öz dərmanı var: mahiyyətcə hər şey dəyişməzdir, səthi qarmaqarışıqlıq bizi taleyimizin öldürücü adiliyindən qorumamalıdır.
***
Personajlar qar kimi başıma yağırdılar, onlar bir-birini sevir, dalaşır, bir-birinin boğazını üzürdülər, sağ qalan dərddən vərəmləyirdi, elə özünün o dünyaya göndərdiyi dostunun, yaxud gözəl sevgilisinin ardınca qəbirə gedirdi. Mən neyləməliydim?
***
Hələ dumanlı olan «sevgili» sözünə tez-tez Kornelin faciələrində rast gəlirdim. Sevgililər öpüşürdülər, bir-birinə eyni yataqda yatmağa and içirdilər (qəribə möcüzədir – bəs niyə mənimlə anam kimi, yanaşı duran yox?)
***
«Kitablar nədən söz açır? Onları kim yazır? Niyə yazır?» Öz fikirlərimi babama çatdırdım, o götür-qoy eləyib qərara gəldi ki, məni maarifləndirmək vaxtı çatıb; işə elə girişdi ki, həmişəlik üstümə yarlıq vurdu.
***
Platon öz respublikasından şairləri qovurdusa, babam mühəndisləri, tacirləri, hətta zabitləri qovurdu. Onun fikrincə, fabriklər mənzərəyə xələl gətirirlər, sırf elmdə onu yalnız saflıq cəlb eləyirdi.
***
Eyni bir ilham İlahinin yaratdıqlarını, insanın əlindən çıxan böyük əsərləri həyata gətirirdi; eyni bir göyqurşağı şəlalələrinin köpüyündə bərq vurur, Floberin sətirləri arasında axır, Rembrandtın işıq-kölgələrində cilvələnirdi – onun adı Ruhdur. Ruh Allaha insanlar barədə danışırdı, insanlara Allahın varlığından şəhadət gətirirdi.
***
Mən öz dinimi tapdım: kitab mənə dünyada hər şeydən vacib görünməyə başladı.
***
Hər bir insanın özünün təbii koordinatları var: hündürlük səviyyəsi nə cazibəylə, nə keyfiyyətlərlə müəyyənləşdirilir – hər şeyi uşaqlıq həll eləyir. Mənim hündürlüyüm – Paris evinin damlar görünən altıncı mərtəbəsidir. Dəfələrlə boğulurdum, çökəkliklər məni sıxırdı, mənə elə gəlirdi, Mars planetindəyəm, ayaqlarımı güclə sürüyürəm, məni ağırlıq qüvvəsi incidirdi. Təpəciyin üstünə qalxmağa bəndiydim ki, kef çəkirdim: öz rəmzi altıncı mərtəbəmə qalxırdım, zərif ədəbiyyatın kəskin havasıyla nəfəs alırdım, kainat qat-qat ayaqlarım altında yerləşirdi, hər bir predmet də yazıq-yazıq öz adını istəyirdi – bu adı vermək eyni zamanda həm də onu yaratmaq, ona sahib olmaq demək idi. Bu əsaslı yalnışlığa düşməsəydim, ömrümdə yazıçı olmazdım.
***
Amma hər şey başqa cürdür: mənim müqəddəs ağaca dırmaşmağıma ehtiyac yox idi – artıq o ağacda oturmuşdum, düşmək istəmirdim. Mən adamların fövqünə ucalmağı ağlıma da gətirmirdim; mən hava məkanında əşyalar aləminin ötəri oxşarlıqları arasında qanad çalmaq istəyirdim.
***
Masa arxasında o, qəfildən quş uçuşundan öz həyatına nəzər salmaq üçün fikrə dalıb deyirdi: «Balalarım, özünə heç bir şeyi irad tuta bilməyən adam xoşbəxtdir».
***
Beləliklə, birinci rus inqilabıyla birinci dünya müharibəsi arasında, Mallarmönün ölümündən on beş il sonra, Daniel de Fontanın özü üçün Andre Jidin «Əbədi qida»sının kəşf elədiyi dövrdə, XIX əsrin övladı öz nəvəsinə Lui-Filipp zamanında işə yarayan baxışları təlqin eləyirdi. Deyirlər, kəndli savadsızlığı elə bununla izah olunur: atalar çöl işlərinə gedirlər, oğullarınısa qoca valideynlərinin yanında qoyurlar.
***
Bilmirəm: cəmiyyətimiz daim hərəkətdədir, bəzən də geri qalıb irəli çıxırsan.
***
Bu gözəl uşaqlar mənə oxşayırdılar: mən körpə olanda, öz əməllərimə səbrlə tab gətirirdim, bilirdim ki, məni mükafatlar, dəfnə çələngi gözləyir – uşaqlıq – elə buna görə uşaqlıqdı.
***
Mənim nəzərimdə onlar ölmürdülər, ya da hər halda, tamam ölmürdülər – onlar kitabda təcəssüm eləyirdilər.
***
Flober gödəkboy, kətan geyimli, qoxusuz, çil-çil idi. Viktor Hüqo özünün saysız-hesabsız əsərləri ilə bütün rəflərdə eyni vaxtda məskən salmışdı. Cismlə məsələ beləydi. Ruha gəldikdəsə, onlar yaxınlıqda fırlanırdılar, səhifələr pəncərələr, kiminsə sifəti bayırdan mənə baxa-baxa şüşəyə yapışırdı;
***
Amma bununla yanaşı, yazıçılara hörmət eləmək ağlıma gəlmirdi: doğrudan da, böyük olduqlarına görə onları tərifləmək lazımdır? Sadəcə öz borclarını yerinə yetirirdilər. Mən qalanlarını yararsız olduqlarına görə mühakimə eləyirdim.
***
Humanist alim olan babam, romanlara nifrət eləyirdi, amma dil müəllimi qismində onları leksik material kimi yüksək qiymətləndirirdi.
***
Üstəlik də, bütün həmin yazıçılardan fərqli olaraq, mən sağ-salamatam, enerjiylə doluyam; ölüləri doğramağı bacarmadan artıq o yazıçılara öz şıltaqlıqlarımı sırımağı bacarıram – onları əlimə götürürəm, otaqda ora-bura aparıram, parketin üstünə qoyuram, açıb-örtürəm, yoxluqdan qaçırıram, təzədən ora yollayıram; bu balaca adamcığazlar məndən ötrü kuklaları əvəz eləyirlər, onların ölməzlik adlanan miskin, iflic olmuş qalıqları məndə mərhəmət oyadır.
***
Bütün uşaqlarda Allah nuru var, onlar eynilə şairlər kimidirlər, axı şairlər – elə həmin uşaqlardılar.
***
Sağalmaq kədərli şeydir – dilim öz sehirli gözəlliyini itirdi, qələm qəhrəmanları – mənim çoxdankı əyanlarım öz üstünlüklərindən məhrum olub kütləyə qarışdılar: onların ikiqat yasını saxlayırdım.
İndi yazdıqlarım yalandır. Həqiqətdir. Dəlilər barədə, adamlar barədə bütün yazılanlır kimi, nə yalandı, nə həqiqətdir.
***
Sonralar əmin oldum ki, öz hisslərimiz barədə hər şeyi bilirik, yalnız o hisslərin dərinliyini, yəni səmimiyyətini bilmirik. Burda, hətta əməllər də, ən azı onların saxta olmadığı sübut edilənəcən – bunu sübut eləməksə həmişə asan olmur – ölçü rolunu oynaya bilməzlər.
***
Səmimiydimmi? Bu sözü necə başa düşmək olar? İndi, bu qədər illər ötəndən sonra səmimiyyətin bitdiyi, riyakarlığın gözə görünmədiyi hüdudu necə müəyyənləşdirə bilərəm?
***
Böyüklərdən mütaliəyə çıxıb getmək – onlarla daha çox ünsiyyətdə olmaq deməkdir;
***
Xoşa gəlməyi sevirdim, intellektual vanna kursları qəbul eləmək istəyirdim.
***
Axırda mədəniyyət komediyası məni mədəniyyətə gətirib çıxardı.
***
Jul Vernin hədsiz qeyri-mükəmməlliyindən Pol d-İvuanın mənasızlıqlarına üstünlük verirdim.
***
Ata Şarl Şveytser məni oxuduqlarımı tonqala atardı, baba Şarl Şveytser sarsıntılı mərhəmət pozasında durardı.
***
Mən öz hava adamda birinci idim, müsabiqədən kənardım; məni adi şəraitə qoymağa bəndiydilər ki, sonunculardan birinə çevrilirdim.
***
Vundekindəm, amma savadlı yazmağı bacarmıram, böyük bədbəxtlikmiş!
***
Mari-Luiza qəlbimdə şübhə toxumu səpirdi. Bilirdim ki, hər bir adamın maaşı onun keyfiyyətlərinə mütənasibdir, Mari-Luiza barədəsə deyirdilər ki, ləyaqətli qızdır, – bəs niyə ona qəpi-quruş verirdilər? İnsan öz vəzifəsini yerinə yetirəndə, qürurla, özünəhörmətlə doludur, o, xoşbəxtdir ki, işləyir; amma bir halda ki, gündə səkkiz saat işləməyə qadirdi, hansı əsasla həyatından şikayət eləyir? Onun şikayətlərini babama danışanda qəhqəhə çəkib güldü – kiminsə tamah salması üçün o, hədən artıq çirkindir. Mən gülmədim: deməli, anadangəlmə lənətlənmiş adamlar olurlar? Belə çıxır, mənə yalan danışırmışlar – gözəl dünyamızda qorxunc qanunsuzluqlar qanuniləşdirilib. Amma müəllimə ilə haq-hesabı kəsən kimi, narahatlığım sovuşdu. Şarl Şveytser məndən ötrü daha abırlı müəllimlər axtarırdı. O qədər abırlı ki, yaddaşımdan tamam siliniblər. Mən on yaşınacan qoca ilə iki qadının yanında tək-tənha qaldım.
***
Mənim «mən»im, mənim xasiyyətim, mənim adım-hər şey böyüklərin əlində idi; özümü onların gözləri ilə görməyə alışmışdım, mən uşaqdım, uşaqsa onların öz ümidsizliklərindən yaratdıqları bütdür.
***
Zərif şüşə qabda, qəlbimdə fikirlər dolaşırdılar. Kim istəsə, onların axarını izləyə bilərdi, – bir gizli künc də yox idi. Amma addan, formadan və cismdən məhrum olan bu məsum şəffaflıqda məndə hər şeyi zəhərləyən şəffaf həqiqət qarışmışdı: mən yalançıyam. Oynadığını dərk eləmədən komediya oynamaq olarmı? Mənim şəxsiyyətimin ibarət olduğu sevinc dolu şəffaflıq öz-özünü ifşa eləyirdi, varlığa ziyan vurmaqla ifşa eləyirdi, mən onu tamam dərk eləyə bilmirdim, amma duymaya da bilmirdim. Öz keyfiyyətlərimin təsdiqini axtara-axtara böyüklərin üstünə cumurdum, yəni yenə yalana batırdım. Mən xoşa gəlməyə məhkum olduğumdan, öz gözəlliklərimi açıq-aşkar nümayiş etdirirdim, amma o gözəlliklər göz önündə solurdu. Mən xoşbəxt təsadüflər yaxalamaq üçün öz qondarma sadəlöhvlüyümü, öz heç nəyə yaramayan dəyərliliyimi hər yerdə arxamca sürüyürdüm; bir dəqiqə də keçəcək – onu yaxalayıram, pozada dururam, o da məni qaçdığım adətlərdə boşluğa qaytarır.
***
Mən hər bir hərəkətimin necə hərəkətə çevrildiyini hiss eləyirdim. Komediya məni real aləmdən, həqiqi adamlardan daldalayırdı, yalnız rollar və rekvizit görürdüm. Böyükləri öz saxtalığımla aldadıb, qayğılarını ciddi qəbul eləyə bilərdim? Mən məqsədlərini anlamağa mane olan tərifəlayiq yaltaqlıqla onların niyyətlərinə qarşı gedirdim. İnsan nəslinin istəyini, ümidini, sevincini bölüşmədən özümü soyuqqanlıqla onu sehirləmək naminə talayırdım. O, mənim tamaşa zalımdır, işıqları yanan səhnə məni hər dəfə kədərə çevrilən vüqarlı tənhalığa məhkum eləyib ondan ayırırdı.
***
Yaşıma görə bunu anlamağa qabil olsaydım, əyani nümunəsi köhnə ifratçıların hərəkəti olan mühafizəkarların yazılı əxlaq kodeksini canıma çəkərdim: həqiqətlə uydurma eyni bir şeydir; əgər ehtiras duymaq istəyirsənsə, özünü elə göstər, guya, onu duyursan; insan-ritual üçün yaradılmış varlıqdır. Mənə təlqin eləyirdilər ki, biz elə komediya oynamaq üçün yaşayırıq. Həmin komediyada oynamağa hazırdım, amma bir şərtlə ki, mənə baş rol versinlər. Bununla belə, məni cəsarətləndirən nurlanma dəqiqələrində sezirdim ki, rolum şişirdilib: mətn uzundur, çoxlu çıxışlar var, ancaq hadisənin yayı olduğum bir səhnə də yoxdur, bir sözlə, yalnız böyüklərə replikalar verirəm.
***
Mən böyüklərdən ötrü ailə ahənginin, köhnə ailə ziddiyyətlərinin əksi idim, onlar mənim Allahın bəxş elədiyi uşaqlığımdan öz «mən»lərini aşkara çıxarmaq üçün sui-istifadə eləyirdilər.
***
Atam olsaydı, məni sabit fikirlərin yükü ilə təmin eləyərdi. Mənim «mən»imdə yerləşib öz istəklərini mənbəyimə, öz savadsızlığını erudisiyama, öz sınıqlığını qüruruma, öz qəribəliklərini qanunlarıma yönəldərdi.
***
Dünyəvi nemətlərin sahibi onlarda öz mövcudluğunun əksini görür, onlara məndə olmayanları göstərirdilər. Məndə nə sanbal, nə varislik vardı, ata işinin davamçısı deyilsə, mən polad istehsalı üçün gərəkli deyildim – qısası, ruhum yox idi.
***
Məhrumiyyət və xəstəlik fasiləsiz onun cismini sınağa çəkir, bəraəti olmayan həyat şəraiti mövcudluğuna bəraət qazandırır, aclıq və həmişəlik ölüm təhlükəsi – onun mövcudluq haqqı bax, budur: o, ölməmək üçün yaşayır. Mənsə öz təyinatıma inanacaq qədər varlı, öz istəyimi gündəlik tələbat kimi qəbul eləyəcək qədər kasıb deyildim.
***
İçimdə sarsılmaz qaya kimi qərəzli fikirlər yığınıyla örtülmüş landşaft yaransaydı, çox şeylərdən keçərdim. Xanım Pikar dəbdə olan sözləri işə salıb babam barədə: «Şarl heyrətamiz varlıqdır», yaxud «Hər varlıq – müəmmadır» deyəndə hiss eləyirdim ki, məhkumam. Lüksemburq bağının daşları, cənab Simonno, çinar ağacları, Karlimami – bütün bunlar «varlıqdır». Mənsə varlıq deyildim, məndə nə mətanət, nə dərinlik, nə keçilməzlik vardı. Mən heç bir şey, yararsız şəffaflıq idim.
***
Mən heyrətə gəldim: sən demə, insanın öz yeri olarmış. Ona məxsus olan yeri.
***
Bu gün-sabah Avropanı yasa batırıb bu dünyadan köçəcək əvəzolunmaz qocalarla əhatə olunmaq həm də vəhşilikdir, ağlagəlməz bir şeyin baş verməsi üçün nələrdən keçməzdim, qəlbimdə də hökm səslənirdi: «Balaca Sartr öz işinin ustası idi. Əgər o olmasa, Fransa ağır itkiyə məruz qalar».
***
Burjua uşağı üçün anlar bitib–tükənməzdir – fəaliyyətsizlikdə ötüb-keçirlər.
***
Böyüklərin nüfuzu təlxəkliklə sarsılmışdı. Həmin hakimlərdən imtina elədim, başqalarısa yox idi.
***
Mən çaşqın körpə, niyyətsiz, məqsədsiz varlıq, Allahdan işığı, pənahı olmadan bir yalandan o biri yalana doğru uça-uça ailə komediyasında sığınacaq tapırdım.
***
Rəfiqələri anama dedilər, mən qüssəliyəm, nəyisə arzulayıram. Anam gülə-gülə məni sinəsinə sıxdı: «Təzə xəbərə bax! Axı mənim balam, həmişə sənsən, həmişə oxuyursan. Nəyə görə qüssələnmisən? İstədiyin hər şey var». O, haqlı idi: ərköyün uşaq qüssələnmir. Kral kimi darıxır. İt kimi darıxır.
Mən küçüyəm, əsnəyirəm, yanaqlarımdan göz yaşı axır, yaşın necə axdığını hiss eləyirəm. Mən ağacam, külək budaqlarımı xışıldadır, onları yüngülcə tərpədir. Mən milçəyəm, şüşənin üzəri ilə gəzirəm, sürüşürəm, təzədən yuxarı dırmaşıram. Hərdənbir nəvaziş kimi, vaxtın hərəkətini duyuram, bəzən-daha çox zamanın yerində necə dayandığımı hiss eləyirəm. Titrək dəqiqələr məni gömüb üstümə uzun müddət can çəkişirlər, o dəqiqələr solub-saralıblar, bununla belə, hələ sağdılar, onları süpürüb atırlar, əvəzinə başqaları, daha təzə-tərləri, amma elə o cür bəhrəsizləri gəlir; bu qüssə xoşbəxtlik adlanır. Anam mənə deyir, dünyada ən xoşbəxt uşağam, ona necə inanmaya bilərəm; axı bu həqiqətdir! Öz tənhalığım barədə heç vaxt fikirləşmirəm – birincisi, bunun necə adlandığını bilmirəm, ikincisi, onu hiss eləmirəm, həmişə adamların arasındayam. Amma bu, həyatımın toxumasıdır, fikirlərimin əsasıdır, sevinclərimin axarıdır.
***
Ölüm öz yoxluğu ilə bərq vururdu – vəfat eləmək ölmək deyildi.
***
Ailənin ərköyünü, ilahinin bəxşişi olsam da, öz gərəksizliyimi daha artıq hiss eləyirdim ki, evdə usanıb-yorulmadan mənə uydurulmuş zərurət sırıyırdılar. Başa düşürəm, artığam, deyəsən, yox olmaq lazımdır.
***
Mənsə var gücümlə mövcudluğuma dəyər verdiyimə görə yox, məhz qətiyyən dəyər vermədiyimə görə müqavimət göstərirdim – həyat nə qədər mənasızdırsa, ölüm barədə fikir də o qədər dözülməzdir.
***
Bəxtim gətirdi! Sadəlövhlük və ölgünlüklə kübrələnmiş ruhumda əqidə tumları gözəl cücərtilər verərdi; haqqında danışdığım anlaşılmazlıq baş verməsəydi, rahib olardım. Amma yüksək məqamlı Volter burjuaziyası mühitində doğulan, yüzillik ərzində cəmiyyətin bütün təbəqələrini bürüyən xristianlıqdan uzaqlaşma prosesi ailəmdən yan ötmədi. Əgər ümumi əqidə zəifləməsi baş verməsəydi, əyalət katolik xanımı Luiza Giyemen sınıb lüterana ərə getməzdi. Təbii ki, ailəmizdə hamı nəzakət xətrinə dindar idi.
***
Ateist – «bir söz atmaması» üçün qorxudan qonaq çağırılmayan qəribə adam, çinli öz həyatını bütün mümkün qadağalara zəhərləyən, kilsədə könüllü ibadət eləmək, öz qızlarını nişanlamaq, yaxud istəyincə ağlamaq imkanından məhrum eləyən, doktrinasının ədalətliliyini əxlaqların saflığıyla sübuta yetirmək öhdəliyini öz üzərinə götürən, öz xoşbəxtliyi rahatlığı əleyhinə çox qızğıncasına çıxan, ölümqabağı təskinlikdən boyun qaçıran fanatikdir.
***
Başqaları kimi, sərbəstliyimi təmin eləmək üçün məni də xaç suyuna saldılar; xaç suyuna salmadan boyun qaçırsaydılar doğmalar ruhumu zorladıqlarını hesab eləyərdilər. Mən kağız üzərində katolik idim, azaddım, hamı kimi idim.
***
O vaxt əqidəni qazanmaq itirməkdən daha çətin sayılırdı.
***
O, ölüm yatağında tapacağına inanıb Allahı özünün gündəlik varlığından kənarda saxlayırdı.
***
Mistisizm – həyatda öz yerini tapa bilməyənlər üçün, fövqəldəst uşaqlar üçün yaradılıb.
***
Luiza heç bir şeyə inanmırdı, yalnız bədbinlik onu ateist olmağa qoymurdu.
***
müqəddəsliklə ütülənmiş üzlərində
***
Allaha ehtiyacım vardı, onu mənə verdilər, mən də elə onu axtardığımı anlamadan qəbul elədim. O, qəlbimdə kök atmayıb bir müddət orda gəzdi, sonra bezdi. İndi, məndən onun barəsində soruşanda keçmiş gözələ rast gələn köhnə arvadbaz kimi, mehribancasına gülürəm: «Əlli il qabaq bizi bir-birimizdən uzaq salan bu anlaşılmazlıq, səhvlər, mənasız təsadüflər olmasaydı, aramızda sevgi macərası olardı».
***
Qocalmaqda olan aktrisanın əzabları mənə aydın oldu: başa düşdüm ki, başqaları da uğur qazana bilərlər.
***
Xanım Pikar bu fikirdə idi ki, uşaqlara hər şeyi oxumaq olar. «Yaxşı yazılmış kitab ziyan vura bilməz». Nə vaxtsa onun yanında «Madam Bovari»ni oxumağa icazə istədim, anam da həddən artıq incə səslə cavab verdi: «Əzizim, əgər bu cür kitabları indi oxusan, böyüyəndə neyləyəcəksən?» – «Onları yaşayacağam».
***
Uğursuzluğum göz qabağındaydı: mənə vunderkind rolu nəzərdə tutulmuşdur, mənsə gənc qəhrəman rolu oynayırdım.
***
Ən xeyir komediyasına qarşı şər komediyasını qoyurdum. İoas öz üzərinə Kvazimodo rolunu götürürdü. Sifətimi dəyişib, qırışdırıb tanınmayacaq qədər əyir, keçmiş təbəssümlərin izini silirdim.
Dərman xəstəlikdən daha zərərli olurdu. Şöhrətdən, şərəfsizlikdən qaçıb öz əsl «mən»imin tənhalığında sığınacaq tapırdım, amma mənim «mən»im yox idi, qəlbimin dərinliklərində çaşqın simasızlıq tapırdım.
***
Amma əbəs yerə – güzgü mənə çoxdan məlum həqiqəti təsdiq elədi: eybəcərliyim saxta deyil. Bu kəşfimdən heç özümə gələ bilmədim.
***
Mən özümdə öz böyük tələbatımı ödəmək üçün doğulmuşdum. Müəyyən dəqiqəyəcən otaq itinin şöhrətpərəstliyinə malik idim. Qürur dalanına qovulub qürurlu oldum. Bir halda ki, kimsənin mənə ciddi ehtiyacı yoxdur, bütün dünyaya gərəkli olmağı qərara aldım. Bundan gözəl nə ola bilər? Bundan sarsaq nə ola bilər?
***
Bizi Dijona aparan qatarda beləcə – birimiz ağzını açmadan, o birimiz yummadan – yolumuza davam eləyirdik.
***
Adamlar vecimə deyildi, amma tamamilə onlarsız keçinmək mümkün olmadığından, qərara gəldim: qoy onların vəcd dolu göz yaşları məndən ötrü kainatın bəndəni məmnuniyyətlə qəbul elədiyinin əlaməti olsun.
***
Cəlladlara qarşı qiyam eləyirlər, mən xeyirxah adamlarla əhatə olunmuşdum.
***
Biz yeni əsrin, öz axmaq hərəkətləri ilə bütün əvvəlki əsrləri ötüb keçməli ənənəsi olmayan və bu vəhşilik əsrini əvvəlcədən xəbər verən yeni sənətin, sadə xalq sənətinin əsrinə necə qədəm qoyduğumuzu hiss etmədik.
***
Kinematoqraf qadınlar və uşaqlar üçün əyləncə idi. Anam da onu sevirdi, amma bu barədə heç vaxt söz açmırdı – bol olan çörək barədə kim danışar? Biz kinematoqrafın mövcudluğunu yalnız lap gec gündəlik tələbatımız olanda dərk elədik.
***
Adamların çox yığışdıqları yerlərdə onlar arasında ritual maneələri yaratmaq lazımdır, yoxsa bir-birilərinin boğazını üzərlər.
***
Əqli inkişafımıza görə həmyaşıd idik: yeddi yaşım vardı, oxumaq da bilirdim, onun on iki yaşı vardı, o da danışmaq bacarmırdı.
***
Əgər həyatını təbəəlik hissləri üzündən risqə qoyursansa, genişürəkliliyin nə dəxli var?
***
Amma öz üzərində kiminsə üstünlüyünü etiraf eləmədən yaşamaq mandatını kimdən almalısan?
***
Qısası, öz-özümdən nə bu torpaq üstündə mövcudluğuma haqq qazandıracaq mandatı çıxara, nə başqa bir kəsin onu mənə vermək hüququnu tanıya bildim.
***
Məni başqa bir şey təhdid eləyirdi: gerçək «mən»im həmişəlik yalanlar növbələşməsi olaraq qala bilərdi.
***
Səkkiz yaşımda yığcam, istifadəyə əlverişli qalmağım, hətta xoşuna gəlirdi – onun nəzərində cib ölçülü olmağım uzadılmış körpəliyə oxşayırdı. Amma kimsənin məni oynamağa çağırmadığını görüb sevgi ona dedi ki, cırtdan olduğumu ağlıma gətirə bilərəm – bununla belə, hər halda, cırtdan deyiləm – və əzab çəkəcəyəm.
***
Məni babam xilas elədi; özüm də istəmədən bütün həyatımı alt-üst eləyən yeni yalan yoluna itlədi.
***
Bu, vərdişə çevrildi, babayla nəvə arasında daha bir bağ yarandı, hindular, yaxud Monmatr qadın dəllalları kimi öz aramızda qadınların başa düşmədikləri dildə danışırdıq.
***
Qız – mələk qəlbi – onları vecinə almırdı, amma geniş kütlənin coşqusu onun etinasızlığının əvəzində məni mükafatlandırırdı.
***
Fantaziyamın qaçışı gerçəklik arxasınca yüyürmüşdü.
***
Əbəs yerə, artıq görmüşdüm ki, özümə ikili yalanla təskinlik verirəm: qəhrəmanı oynayan aktyorun rolunu oynayıram.
***
Əgər qəbul olunduğu kimi, ilhamın təsiri altında olan yazıçını varlığının lap dərinliklərindən kimsə başqa bir kəs hərəkətə gətirirsə, onda mən ilhamı yeddi-səkkiz yaş arasında dadmışam.
***
Bu tutqun, nəhəng fantaziyaların mənbəyini mühitimin burjua-puritan fərdiyyətində axtarın.
***
Ağlagəlməz əhvalatlar dəbdə idi: xeyirxah niyyətli qəzetlər həftədə iki-üç dəfə inamlarını itirmiş, amma özlərinin incə gözəlliklərindən təəssüflənən oxucularını həmin əhvalatlarla təchiz eləyirdilər.
***
Özümü dərk eləməyə başlayırdım. Demək olar, heç nə idim: ən çoxu – məzmunsuz fəallıq idim, amma bu da çatışmırdı.
***
Burjua uşağından peşə barədə ilk sözlərin gözləndiyi yaşa çatdım;
***
Babam heç də qəddar deyildi, amma o qocalırdı; öz həyacanları onu yorurdu, şüurunun dərinliklərində, nadir hallarda baş çəkdiyi bu buz səhrasında, yəqin, bizim – mənim, bütün ailəmizin, özünün, əslində, kim olduğumuz yaxşı məlum idi.
***
Bir dəfə axşam Karl dedi, mənimlə kişi kimi söhbət eləmək istəyir. Qadınlar çıxdılar, o, məni dizlərinin üstündə oturdub ciddi söhbət elədi. Mən yazacağam – bu, artıq qət olunub; onu yetərincə tanıyıram, istəyimin əksinə gedəcəyindən qorxum yoxdur. Amma ayıq olmaq, həqiqətin üzünə dik baxmaq lazımdı: ədəbiyyat dolandırmır. Bilmirəmmi ki, məşhur yazıçılar acından ölürdülər? Bilmirəmmi ki, onların bəziləri bir tikə çörəyə satılıblar? Əgər sərbəstliyimi saxlamaq istəyirəmsə, ikinci peşə seçməliyəm? Müəllimlik fəaliyyəti boş vaxt qoyur; professorlar elə ədəbiyyatçıların gördükləri işlərlə məşğul olurlar; mən bir peşəni başqa peşəylə birləşdirəcəyəm, əsərlərini şagirdlərə açıb böyük yazıçılarla təmasda olacağam, eyni mənbədən ilham alacağam. Öz əyalətsayağı guşənişinliyimdə poemalar yazıb, Horatsini sərbəst şeirə çevirib məşğul olacağam, yerli mətbuatda qısa ədəbi qeydlər, «Pedaqoji jurnal»dasa yunan dilinin tədrisi, yaxud yeniyetmələrin psixologiyası barədə parlaq esselər çap etdirəcəyəm. Ölümümdən sonra masamın siyirmələrində istedadla, hisslə yazılan çap olunmamış əsərlərimi – dəniz barədə meditasiyalarımı, birpərdəli pyesimi, Orilyak abidələri barədə qeydlərimi tapacaqlar; balaca kitab alınacaq, həmin kitabı da keçmiş şagirdlərim qayğı ilə çap etdirəcəklər.
***
Əgər Şarl mənə ağuşunu açıb «Bu da yeni Hüqo! Bu da gələcək Şekspir!» – səslənsəydi, indi çertyojçu, yaxud ədəbiyyat müəllimi olardım.
***
Yazıçı peşəsi qarşımda o qədər yorucu, ciddi, o qədər yararsız, o qədər maraq mahiyyətindən məhrum yaşlı adam peşəsi kimi durdu ki, məndə qətiyyən şübhə qalmadı: qismətimə ancaq bu yazılıb. Fikirləşdim: «Ancaq və ancaq» – dərhal da «Mən istedadlıyam». Bütün havalı adamlar sayaq göydən yerə düşməyi həqiqətin kəşfi kimi qəbul elədim.
***
Xəyal qalalarım yıxıldı. «Yadında saxla, – babam deyirdi, – gözün olmağı azdır, ondan istifadə eləmək lazımdır. Bilmirsənmi, Mopassan balaca olanda Flober necə hərəkət eləyib. Onu ağacla üzbəüz oturdub, təsvirə iki saat vaxt verib».
***
Nə deyim, öz xoşbəxtliyimi qiymətləndirirdim. Bədbəxtlik bir onda idi ki, o, məni sevindirmirdi.
***
Böyük adamlarla tez-tez ünsiyyətdə olmağım məni inandırmışdı ki, yazıçı olub gec-tez məşhurlaşırsan; amma payıma düşən şöhrəti, qismətimə miras qoymaq yazılmış bir neçə kitabcığazı müqayisə eləyəndə müəyyən saxtalıq düyürdüm: doğrudanmı, inana bilərdim ki, bu qədər əhəmiyyətsiz əsərlər nəvələrimə, nəticələrimə gedib çatacaq, özümü əvvəlcədən darıxdıran əhvalatlar onların ürəyini döyünməyə vadar eləyəcək?
***
Taleyə boyun əydiyimdən istedadlı olduğuma inanırdım.
***
Beləcə, əvvəllər zadəgan ailələrində taleyinə anadangəlmə ruhani vəzifəsi yazılmış bir çox kiçik oğullar tabora komandanlıq eləmək üçün ruhunu şeytana satardı. Hələ uzun müddət şöhrətin tutqun dəbdəbəsini bir mənzərə şəklində təsəvvür eləyirdim: ağ örtüklü uzun masa, qrafin dolu şirə, köpüklənən şərab şüşələri, əlimdə qədəh tuturam, başıma yığışmış fraklı adamlar – ən azı on beş nəfərdir – sağlığıma tost deyirlər, arxada bu məqsədlə kirayə edilmiş zalın tozlu, bomboş nəhəngliyi sezilir. Gördüyünüz kimi, təkcə ahıl çağlarımda hər il Yeni dillər İnstitutunda təşkil olunacaq təntənədən başqa həyatdan yaxşı bir şey gözləmirdim.
Taleyim – Le Qoff küçəsindəki 1 saylı evdə, altıncı mərtəbədə, Hötenin və Şillerin altında, Molyerin, Rasinin, Lafontenin üstündə, Henrix Heynenin, Viktor Huqonun yanında, min dəfələrlə təkrar olunan söhbətlərdə belə formalaşırdı.
***
Mən, doğrudan da, dahi deyildim, bunu da bilirdim; dahilik heç də mənim yemim deyildi – uzaq, əlçatmaz qəhrəmanlıq ehtirasımın, zəif qəlbimin yeganə hədəfi idi. Ondan qəti surətdə imtina eləməyə mənə zərərlilik və şəxsi faydasızlıq hissim mane olmurdu. Daha özümə gələcək qəhrəmanlıqlar barədə arzularla təskinlik vermirdim, amma qəlbimin dərinliklərində qorxmuşdum: nəsə bir anlaşılmazlıq baş verirdi – ya lazımi uşağı götürməmişdilər, ya da peşəmlə bağlı səhv eləmişdilər.
***
Doğrudan da, mən eynən Prustun sevgidən müalicə olunub: «Heç də zövqümcə olmayan qadınların ucbatından həyatımı bu qədər korlamağa dəyərdimi!» deyə köks ötürən Svanı kimiyəm. Bəzən gizlicə sadəlövh oluram – bunu adi gigiyena tələb eləyir. Sadəlövh həqiqətin özəyindən vurur, amma o, yalnız məlum hüdudacan haqlıdır.
***
Hə, mən birinci şagirdəm, kitablarımdan zəhmət tərinin qoxusu gəlir, mübahisə eləmirəm, aristokratlarımızın burunlarını dik tutmağa səbəb var. Mən çox vaxt özümün ziddimə, deməli, hamının da ziddin*, elə yüksək əqli gərginliklə yazmışam ki, illər keçdikcə o, yüksək qan təzyiqinə çevrilib.
***
Amma bu da dolaşıqlıqdır: əgər qələmlərini tualet suyuna batıran qocacığazları, pinəçi kimi yazan ədəbazları nəzərə almasaq, ədəbiyyatda heç bir birinci şagirdlər mövcud deyil. Sözün təbiəti belədir: öz dilində danışırsan, başqa dildə yazırsan. Burdan nəticə çıxarıram ki, hamımız katorqalıyıq, hamımız damğalıyıq.
***
Çox gözəl bilirəm ki, mən kitab düzəltmək üçün yalnız və yalnız maşınam.
***
Mənim özümü gərəkli hiss eləməyim üçün kimsə barəmdə söz deməlidir. Bir müddət evdəkilər məni bu xoşagələn yanlışlıq içində saxlayırdılar; inandırırdılar ki, ilahinin bəxşiyəm, həsrətliklə tapılmışam, babamla anama həyatdan əzizəm; indi daha buna inanmırdım, amma məndə bir hiss qalmışdı ki, sən yalnız dünyaya, xüsusi olaraq, kiminsə ümidlərini doğrultmaq üçün gələndə artıq deyilsən. Mən həmin vaxt elə qürurlu, tənha idim ki, ya özümü bütün bəşəriyyətə gərəkli duymaq, ya da ölmək istəyirdim.
***
Qalxırdım, evdə vurnuxurdum, mənzili yandırmaq istəyirdim, təəssüf, heç vaxt yanğın törətmədim: ənənəyə, təbiətimə, vərdişimə görə itaətkar olduğumdan, sonralar da yalnız öz itaətkarlığımı son həddə çatdırdığıma görə qiyam elədim.
***
Həm də onu çox sevirəm! Çox ümidsiz sevgi ilə sevirəm! Onu bu gün də sevirəm, o qızı axtarmışam, itirmişəm, tapmışam, öz ağuşumda saxlamışam, təzədən itirmişəm – bu, epopeyadır. Səkkiz yaşında, barışdığım həmin məqamda içimdə hər şey qiyam elədi; həmin balaca mərhumu xilas eləmək üçün həyatımın altını üstünə çevirən sadə, ağlagəlməz əməliyyat apardım: qəhrəmanın müqəddəs səlahiyyətini yazıçıya verdim.
***
Bəzən nənəm məni kitabxanaya aparırdı, əbəs yerə aclıqları söndürəcək müəlliflər axtara-axtara rəfdən-rəfə sürüşən ucaboy fikirli qadınlara baxıb əylənirdim; onlar həmin müəllifi tapa da bilməzdilər, axı o müəllif mən – ayaqlarına dolaşan oğlandım, qadınlarsa, hətta üzümə də baxmırdılar.
***
İndi içimdə quyu qazmışdılar, qazan kəs qayaya rast gəlmişdi.
***
Mən ilkin yaradılışın bir parçası idim, nəhayət, özüm – başqalarının nəzərində olmaq istədiyim başqa birinə çevrilmək üçün təbiətdən ayrıldığım elə həmin məqamda da taleyimin üzünə baxıb tanıdım: o, yalnız özümün bir kənar qüvvə dərəcəsinə qaldırdığım şəxsi azadlığım idi. Qısası, nə özümü tamam aldada, nə də tamam inandıra bilirdim. Tərəddüd eləyirdim.
***
Yaxşı məqamlarda hər şey məndən başlanırdı, özüm özümü adamlara gözlədikləri kitabları vermək üçün heçlikdən çıxarmışdım; sözəbaxan uşaq idim, ömrümün axırınadək itaətkar olacaqdım, amma yalnız özümə boyun əyəcəkdim. Məyusluq məqamlarında, azadlığımın yararsızlığından ürəyim bulananda, qismətimə söykənib özümə təskinlik verirdim. İnsan nəslini səsləyirdim, öz həyatıma görə məsuliyyəti onun üzərinə qoyurdum; özümdə yalnız kollektiv tələbatın məhsulunu görürdüm. Çox vaxt tamamilə ilham verən azadlıqdan da, bəraət verən zərurətdən də imtina eləməməyi bacarırdım, bununla da ruhi aləmimi qoruyurdum.
***
Qəlbim, yaramaz qəlbim avantüraçını ziyalıdan üstün tuturdu; cəmi-cümlətanı Servantes olmaqdan utanırdım. Satqınlığa yolumu kəsmək üçün terror təşkil elədim, beynimdən, dilimdən «qəhrəmanlıq» sözünü, onun törəmələrini qovdum, gəzərgi cəngavərləri uzaqlara qovdum, özümü yazıçılar, onları hədələyən təhlükələr, pis adamları deşən iti qələmlər barədə düşünməyə məcbur elədim.
***
Qəlbimin tətilsayağı rahatlığına daimi ümumi səfərbərlik gəldi – mən hərbi diktatura qurdum.
***
Bədbəxtliyim bu idi ki, öz rolum və qismətim barədə düşünürdüm. Soruşurdum: «Axı söhbət nədən gedir?» – başa düşdüm ki, hər şey dağılır. Söhbət heç nədən getmirdi. İstəyən hər kəs qəhrəman ola bilməz. İgidliklə istedad azdır, hələ qanadlı kərtənkələlər, əjdahalar da lazımdır.
***
Amma artıq qırx il əvvəl ölmüş imperatora nifrətin barədə qışqırmaq böyük xidmətdimi?
***
Təəccüblənmirəm: o, məmurlar partiyasını seçmişdi; üstəlik də, ifratçılar artıq aradan çıxırdılar, Şarl rahat yata bilərdi – tərəqqi partiyasına səs verib qayda-qanun partiyasını müdafiə edirdi. Qısası, babama inansaq, Fransa siyasətinin işi heç də pis deyildi.
***
Bəşəriyyəti dəhşətli təhlükələrdən qorumaq üçün silahlanmağa başladım, amma hamı məni inandırırdı ki, bəşəriyyət sakitcə inkişaf eləyir, təkmilləşir.
***
Əgər bəxtinə respublikada yaşamaq düşübsə, respublikaçı neyləməlidir?
***
Çıxış nöqtəsinə qayıtdım, hiss elədim ki, yazıçını işsizliyə məhkum eləyən münaqişəsiz dünyada boğuluram.
***
Aləm şərin hökmü altındadı, xilas bir şeydə – öz-özündən, bu dünyanın sevincindən imtina eləmək, fəlakətin bütün dərinliyini dərk eləyib əlçatmaz ideyaları nəzərdən keçirməyə dalmaqdadır.
***
İri və xırda yırtıcılar öz miskin mövcudluqlarını rahatca inkişaf etdirə, bir-birilə didişə, yaxud küt-küt əsə bilərlər, çünki yazıçılarla rəssamlar onların əvəzində gözəllik, xeyirxahlıq barədə düşüncələrə dalırlar.
***
Bəşəriyyəti heyvani vəziyyətdən çıxarmaq üçün, birincisi, mühafizə altında olan yerlərdə ölmüş pult xidmətçilərinin yadigarlarını – tabloları, kitabları, heykəlləri qorumaq lazımdı; ikincisi, heç olmasa, işi davam etdirməyə, növbəti yadigarlar yaratmağa qabil bir canlı xidmətçi saxlamaq lazımdır.
***
Mən sözlərin sehrbazlığına yoluxdum, ədəbiyyatı ibadətlə qarışdırırdim, onu insanın qurbanverməsinə çevirdim.
***
Yazmaq – ilham boyunbağısını daha bir mirvari ilə bəzəmək nəsillərə ibrətamiz həyat barədə xatirə qoymaq, xalqı özündən, onun düşmənindən qorumaq, təntənəli ibadətlə adamlar üçün ilahinin xeyir-duasını almaq deməkdir. Ağlıma da gəlmirdi ki, səni oxumaq üçün yazmaq lazımdır.
***
Əgər əvvəli itirilibsə, əhvalatın axırını danışmağa dəyərmi.
***
Yazmaq – mənim adsız-sansız əməyim – ona görə hər şeydən təcrid olunmuşdum ki, özümü özünüməqsəd kimi dərk eləyirdim: mən yazmaq üçün yazırdım. Buna təəssüflənmirəm. Yazdıqlarımı bir kəs oxusaydı, xoşa gəlməyə çalışardım, təzədən vundernind olardım. Qeyri-leqal vəziyyətdə öz əslliyimi saxlayırdım.
***
Sözdə dünyanı kəşf eləyib uzun müddət sözü dünya kimi qəbul eləyirdim.
***
Mövcud olmaq-hardasa sözün sonsuz cədvəllərində təsdiqlənmiş ada sahib olmaq demək idi; yazmaq – onların üzərində yeni varlıqlar, yaxud – mənim ən inadkar illüziyalarımdan biri belə idi – şeyləri söz tələləri ilə diri tutmaq idi: əgər sözdən bacarıqla istifadə eləsəm, hədəf işarələrdə ilişəcək, onu tutacağam.
***
Mən öz əsərlərimə həmin hər şeyə nüfuz eləyən şüaların hərarətini bəxş eləyəcəyəm, sonra da onlar kitabxanaların xarabalıqları arasında adamlardan çox yaşayacaqlar.
***
Onu nə sakitləşdirdi – əzabların dərinliyi, yaxud əsərlərin kamilliyi? Gizlicə «Əzab», fikirləşə-fikirləşə özümə «Əsər» cavabı verirdim.
***
«Yazacaqsan», – o, mənə deyirdi. Mən əllərimi ovuşdururdum: «İlahi, nəyə görə bu mənim bəxtimə düşüb?» – «Heç nəyə görə». – «Bəs onda niyə mən?» – «Ona görə» – «Heç olmasa, yazmaq qabiliyyətim varmı?» – «Qətiyyən. Nədir, hesab eləyirsən ki, böyük əsərlər yazmaq qabiliyyəti olanların qələmindən çıxır?» – «İlahi, amma əgər belə yararsızamsa, kitabı necə yaradacağam?» – «Səylə». – «Deməli, onu kim istəsə, yaza bilər?» – «Kim istəsə, amma mən səni seçdim».
***
Dul qalmaq – sağalmaz yaradır; qadına görə – «səbəb səndə, təkcə səndədir» – amma onun günahı üzündən yox, bu, qalanların cazibəsindən imtina eləməyə imkan verir.
***
Şöhrət üçün doğulmaqdan ötrü öləndə də, öldürmək üçün şöhrət gələndə də – yazmaq yanğısı özündə həyatdan imtinanı gizlədir.
***
Bizim həyat planlarımızda niyyətlə hiylə ayrılmaz halda çulğaşıb; indi başa düşürəm: öz mövcudluq faktımın gunahını yumaq üçün ağılsız yazma ideyasında – ideya öz-özlüyündə yalan və saxta da olsa – gerçək bir şey vardı; bunun sübutu kimi indi, əlli il keçəndən sonra da yazmaqda davam eləyirəm.
***
Uzun müddət qorxurdum ki, ömrümü başladığım kimi bitirərəm, təsadüfi ölüm yalnız təsadüfi doğuluşun əks-sədası olar.
***
Təsadüf məni insan elədi, genişürəklilik kitaba döndərəcək.
***
Sümüklərim müşəmbə ilə kartondur, perqament cismim yapışqanla göbələk qoxusu verir, altmış kilo kağızda lap rahatca yerləşmişəm. Mən dirilirəm, mən nəhayət, danışan, düşünən, oxuyan, guruldayan, özünü materiyanın həyasız keçilməzliyilə təsdiqləyən əməlli-başlı adam oluram. Məni götürürlər, məni açırlar, məni masanın üstünə qoyurlar, məni ovucları ilə, bəzən elə qanırırlar ki, şaqqıltı qopur. Bütün bunların hamısına dözürəm, qəfildən də partlayıram, göz qamaşdırıram, aralıdan göstərişlər verirəm; məkan və zaman mənim qarşımda gücsüzdür, mən pisləri yandırıb külə döndərirəm, mən yaxşıları himayəm altına alıram. Məni nəzərə almamaq olmaz, mənim üstümdən sükuta keçmək olmaz, mən böyük, yığcam, qorxunc səcdəgaham. Mənim şüurum darmadağın olub – bu, daha yaxşıdır. O. başqa şüurlara daxil olub. Məni oxuyurlar, nəzərlər mənə dikilib, məndən sitat gətirirlər, mən hamının dilində-ağzında dolaşıram, mən—ümumi təkrarolunmaz diləm; mən milyonların baxışlarındakı diqqətlə işıq saçıram; məni sevə biləcək adamlar üçün hey yerdə mövcud deyiləm, nəhayət, mən varam! Mən hər yerdəyəm; mən bəşəriyyətdə havayı yaşayıram, mənim xeyirxah əməllərim arasıkəsilmədən məni yoxluqdan yaratmağa məcbur eləyib onun cisminə girir.
***
Əməlim baş tutdu: ölümü şöhrət səhrasında dəfn elədim.
***
Nizan iyirmi beş yaşında qadınlara, maşınlara, dünyanın rifahına ümidsizlik acgözlüyü ilə baxırdı; o hər şeyi görməyə, hər şeyi dərhal əldə eləməyə tələsirdi. Mən də baxırdım, amma acgözlükdən çox diqqətlə baxırdım – həyat məqsədim həzz yox, tarazlıq yaratmaq idi.
***
Mənim subyektiv fərdiyyətim öz nəzərimdə yalnız məni obyektə çevirəcək anın hazırladığı qədər maraqlı idi.
***
Özümə sevgini nəsillərə tapşırırdım.
***
Böyük ideya həyata gəlməyi qərara alanda özünü böyük adamın xəbərçisi olduğu qadınının bətnində nəzərdən keçirir; qadın ondan ötrü ailə, mühit seçir, yaxınlarının anlayışını, məhdudluğunu dəqiq ölçüb-biçir, təhsilini reqlamentləşdirir, yayğın xarakterini xətbəxət çəkir, onu zəruri sınaqlara məruz qoyur, bu qədər mövcud qayğıların predmeti onu yükdən azad eləyənəcən səylərini möhkəm əllə yönəldir.
***
Qəribə işdir – kitab da dəyişmişdi. Sözlər eyni idilər, amma onları özümə aid eləyirdim.
***
Kitabdan ayrıla bilmirdim, onu çoxdan oxumuşdum, amma personajlardan biri olaraq qalırdım.
***
Peşəni seçmədim, onu mənə sırıdılar.
***
Qəlbimdə yuva salmış böyüklər barmaqları ilə mənim ulduzumu göstərirdilər; ulduzu görmürdüm, amma barmağı görürdüm, guya, mənə inananlara inanırdım.
***
İnam nə qədər dərin olsa da, heç vaxt tam olmur. Onu fasiləsiz saxlamaq, yaxud ən azı dağılmağa imkan verməmək lazımdır.
***
Nikbinliyin özəyini gözəgörünmədən, səs çıxarmadan şübhə cilalayırdı.
***
Müqəddəs Anna hospitalında bir xəstə ucadan qışqırırdı: «Mən prinsəm! Böyük hersoqu həbs eləmək əmri verirəm!» Onun yatağına yaxınlaşıb qulağına pıçıldayırdılar: «Burnunu sil!» Burnunu silirdi; ondan soruşurdular: «Hansı peşənin sahibisən?» – sakitcə cavab verirdi: «Pinəçiyəm,» – sonra təzədən bağırmağa başlayırdı. Məncə, hamımız həmin adama oxşayırıq, hər halda, mən doqquz yaşında ona oxşayırdım: prins və pinəçi idim.
***
Orta əqli və yüksək əxlaqi inkişafa malik uşaq idi, dəqiq elmlərə qabiliyyəti zəifdir, təxəyyülü inkişaf eləyib, amma həddindən artıq deyil, hissiyyatlıdır; sınmağa – yeri gəlmişkən, get-gedə az müşahidə olunan – baxmayaraq, tamam normaldır.
***
Həyatımın nizamını çox az pozduğundan, müharibə tezliklə məni darıxdırdı, güman ki, onu heç xatırlamazdım, amma məni kitabdan məhrum elədiyini sezib müharibəyə nifrət bəsləməyə başladım. Sevimli nəşrlərim köşklərdən yoxa çıxdılar.
***
Yazmaq – uzunmüddətli naşükür zəhmətdir. Amma mütaliə – bayramdır.
***
Kommunal qələbələrin iştirakçısı olmaq mənə sərf eləmirdi.
***
İndi budur, o kitabların müəllifləri mənə xəyanət elədilər: onlar qəhrəmanlığı hamının malına çevirdilər; rəşadət və fədakarlıq gündəlik əməllər oldular; daha pisi – adi borc səviyyəsinə endirildilər.
***
Nəhs oktyabr məni yalanla gerçəyin toqquşmasının aciz şahidinə çevirdi.
***
Məntiq tələb eləyirdi ki, bu payız bizə sülh gətirsin.
***
Hələ yaşım üzərimə ehtiyatlı olmaq vəzifəsi qoyurdu. Daha yazmırdım.
***
Güc transformatoruna çevrilirdim, aləm sözə çevrilmək üçün məndən istifadə eləyirdi.
***
Özümüz barədə cəm halın üçüncü şəxsində danışırdıq. Avtobus gözləyirdik, o dayanmadan ötüb keçirdi; bu zaman birimiz bəyan eləyirdik: «Onların ilahi tərəfindən göndərilmiş lənətlərindən yer titrədi»
***
Özümə şübhə eləmək üçün sevgi ilə həddən artıq ərköyünləşdirilmişdim, səmimi-qəlbdən yoldaşlarıma heyran qalır, onlara həsəd aparmırdım – mənim də növbəm çatar. Əlli yaşında.
***
Mənə özümün gərəkliliyimi işıqlandıran bu yetkinlik şimşəklərinin yanında şöhrət barədə arzularım nə qədər əhəmiyyətsiz, tutqun görünərdi. Bədbəxtlikdən o şimşəklər parlamamış sönüb gedirdilər.
***
Cəhdlərdən, məqsədlərdən, ierarxiyadan mərhum cəmiyyətimizdə gah tamamilə bütövləşirdik, gah da, sadəcə, yanaşı mövcud olurduq. Birlikdə əsl həyatla yaşayırdıq, amma bir-birimizə yalnız borc verildiyimiz, əslindəsə, xüsusi heyrətləndirici miflərini yaradan, özünüaldatma ilə qidalanan, mənə öz özbaşınalığını sırıyan qüdrətli, primitiv, xüsusi, qapalı kollektivə aid olduğumuz hissindən yaxa qurtara bilmirdik.
***
Uşaqların layiq olduqları ataları var.
***
Ehtiyatlılıq dostluğa soyuqluq gətirir.
***
Həmin vaxt hamımız bu və ya digər dərəcədə yetimləmişdik: atalarımız ya ölmüşdülər, ya döyüşürdülər, evdə qalanlarsa, kişi üstünlüklərini itirib oğullarının gözünə görünməməyə üstünlük verirdilər, buna görə də analar hökmranlıq eləyirdilər. Benar bizdən ötrü matriarxatın mənfi təzahürlərinin güzgüsü idi.
***
Uşaqlarla əsgərlər ölüm barədə düşünmürlər.
***
Üstəlik də Benarda həyat o qədər az idı ki, ölüm də həqiqi görünmədi.
***
Onun simasında xeyirin təcəssümünü sevmişdim, sonralar Nizanı özünə görə sevməyə başladım. Tələyə düşdüm, xeyirxahlığa meyllilik qəlbimdə şeytana sevgi oyatdı.
***
Fasiləsiz kor-koranə etibardan səbəbsiz etibarsızlığa keçirdim.
***
Əvvəllər özümü prins sayırdım. İndi prins olmuşdum. Dəliliyim bundan ibarət idi.
***
«Xarakterin formalaşması nevrozudur», – dostlarımdan biri, psixoanalitik dedi. O haqlıdı: 1914-cü ilin yayı ilə 1916-cı ilin payızı arasında səlahiyyətlərim xasiyyətə çevrildi; vurnuxma sümüklərimə keçmək üçün beynimi tərk elədi.
***
Həyata gəlməyim məni ölümün qarşısına çıxarırdı.
***
Mən məqsədyönlülüyün dinc rahatlığında yaşayırdım.
***
1948-ci ildə Utrextdə professor Van Lene mənə projektıv testlərini nümayiş etdirirdi. Bir cədvəl diqqətimi çəkdi, onun üzərində çapan at, yeriyən adam, uçan qartal, suda atılıb-düşən balıq təsvir olunmuşdu – sınağa məruz qalan onda daha artıq sürət duyğusu yaradan şəkli göstərməli idi. Mən: «Balıq» dedim. Sonra məni belə qəti deməyə məcbur eləyən şəklə maraqla baxdım: elə bil, balıq gölün səthindən ayrılırdı, bir an da keçəcək – o həmin parlaq səth üzərində uçacaq. Niyə onu seçdiyimi dərhal anladım: on yaşında duydum ki, ayaqlarım indini parçalayıb məni ondan qoparır; o vaxtdan qaçmışam, indiyəcən qaçıram. Mənim nəzərimdə sürət göstəricisi müəyyən vaxt kəsiyi ərzində keçilmiş məsafədən daha çox, aralanmaq bacarığıdır.
***
İyirmi il əvvəl axşam İtaliya meydanından keçən Cankomettini maşın vurdu. Yaralanmış, ayağı burxulmuş, huşsuzluq halında o hər şeydən əvvəl sevincə oxşar bir şey duydu: «Axır ki, başıma bir hadisə gəldi!»
***
Heykəltaraşa həmişə ölü təbiətin səltənəti yaxın olur. Məni hər şeyi qavramağa bu cür hazırlıq heyrətləndirir.
***
On yaşında özümə əmindim; ciddi, dözülməz idim, şübhə eləmirdim ki, uğursuzluğum – ölümümdən sonrakı qələbəmin rəhnidir. Qoy kor olum, ayaqlarımı itirim, yoldan çıxım, nə qədər çox döyüşü uduzsam, müharibəni o qədər yəqin udaram.
***
Aləmi deyil, özümü günahlandırmağa üstünlük verirdim; qəlbimin xeyirxahlığından yox, yalnız özümdən asılı olmaq üçün.
***
Öz zəifliklərimi ona görə həvəslə boynuma alırdım ki, onlar məndən ötrü xeyirə ən qısa yolu təmin eləyirdilər.
***
Həmin vaxt burjua nikbinliyi damı altında ifratçıların proqramı vardı: bolluğun inkişafı, biliklərin, xırda mülkiyyət sisteminin yayılması yolu ilə pauperizmin* aradan qaldırılması. Bizə, gənc cənablara həmin nikbinliyi yaşımıza uyğunlaşdırılmış görkəmdə təqdim elədilər, biz də məmnunluqla görürdük ki, fərdi uğurlarımız millətin uğurlarını yaradır.
***
Axı yaramaz ot da tez böyüyür; yaramaz qala-qala böyümək olar.
***
Həyatım sürətlənəndə hər şey dəyişdi: artıq yaxşı hərəkət eləmək az idi, hər saat yaxşı hərəkət lazım idi.
***
Burjuanın ehmallı inkişafını öz ruhuma çəkmişdim, onu daxiliyanma mühərrikinə çevirmişdim; keçmişi indiyə, indini gələcəyə çevirmişdim, dinc təkamül yolundan imtina eləmiş, inqilabi kataklizmlərin daşlı-kəsəkli yolunu seçmişdim.
***
Rəhmsiz hərəkətlərim məni öz nəzərimdə dəyərsizləşdirir.
***
Mən bəzi adamlara – xüsusilə qadınlara xas olan zövqlərə, istəklərə, uzaq niyyətlərə, uzaqlaşan sevinclərə dinc, ciddi sədaqətə hörmət bəsləyirəm, onların bütün dəyişikliklər zamanı özlərinə sadiqliyi saxlamağından, keçmişin xatirəsini qorumağından, ilk oyuncaqlarını, süd dişlərini, ilk sevgilərini qəbrə aparmağından vəcdə gəlirəm.
***
Mənim özünütənqid üçün gözəl xüsusiyyətlərim var, bir şərtlə – onları sırımasınlar.
***
Bir halda ki, səhvlərimi bu qədər asanlıqla boynuma alıram – deməli, o səhvləri təkrar eləyə bilmərəm.
***
Mənim ən yaxşı kitabım – üzərində işlədiyim kitabdır; sonra yenicə nəşr olunmuş kitab gəlir.
***
Amma bir şərtlə, həmin əsəri nə qədər mənasız, səthi saysalar da, istəyirəm ki, əvvəllər yazdıqlarımın hamısından üstün tutsunlar; razıyam, yaradıcılığım bütövlükdə alt-üst edilsin, amma xronoloji ierarxiya qorunmalıdır, bu – sabah daha yaxşı bir şey, birisi gün ondan da yaxşısını yaradacağımın, axırını şedevrlə bitirəcəyimin yeganə rəhnidir.
***
Axırı xoşbəxt sonluqla bitən uzun əhvalatlı qəhrəmanam.
***
Bir şey – özümdən qaçmaq, məni cəlb eləyən başgicəlləndirici sürəti təzədən qazanmaq istəyirəm; əbəsdir – heyrətə xələl gəlib.
***
başlıcasısa, adları şeylərin üzərinə qoyurdum: inam bəsləmək elə budur.
***
Doqmatik kimi hər şeyə şübhə eləyirdim, təkcə şübhənin mənim seçilmişliyimin əlaməti olduğuna şübhə eləmirdim; bir əlimin dağıtdığını o biri əlimlə düzəldirdim, tərəddüdü öz mətanətimin rəhni sayırdım. Mən xoşbəxt idim.
***
Nulla dies sine linea (Gündə ən azı bir sətir yazmaq). Bu vərdişdir, sonra da bu – mənim peşəmdi. Uzun müddət qələmi qılınc sayırdım, indi güzsüzlüyümə inandım. Fərqi yoxdur, mən kitablar yazacağam; o kitablar lazımdır, o kitablar, hər halda, faydalıdır. Mədəniyyət heç bir şeyi və kimsəni xilas eləmir, heç haqq da qazandırmır. Amma mədəniyyət – insanın yaratdığı şeydir; o, özünü mədəniyyətdə əks etdirir, özünü onda tanıyır; yalnız həmin tənqidi güzgüdə öz simasını görür.
***
Nevrozdan can qurtarmaq olar, özündən şəfa tapa bilməzsən.
***
Əlli yaşımda özümün köhnəlmiş, sürtülmüş, təhqir olunmuş, uzaqlara qovulmuş, səs hüququndan məhrum edilmiş də olsam, uşaq cizgilərimi saxlamışam. Adətən, o cizgilər kölgədə gizlənirlər, ehtiyatlandırırlar; diqqətini azacıq yayındırırsan – başlarını qaldırırlar, maskalanıb işıqlı dünyaya çıxırlar.
***
Məşhurluq məni əsəbiləşdirir – bu, şöhrət deyil, axı hələ sağam, bununla belə, bu, çoxdankı arzularımın üstündən xətt çəkir.
***
Mənə həyatdan qiymətləndirilməmiş getmək qismət olmadı, amma bəzən özüm bir ümidlə təskinləşdirirəm ki, sağ vaxtımda mənə lazımi qiyməti vermirlər.
***
Bütün adamları öz içinə sığışdırmış bütöv adam bütün adamlardan, bütün adamlar ondan ibarətdirlər.
Tərcümə: Nəriman Əbdülrəhmanlı
