Annotasiya
Onlar kölgələr kimi amerika cənnətinə daxil oldular. Dünya müharibəsinin alovunda yanmış insanlar. Keçmişlərini itirmiş qaçqınlar. Əsəbi, gözəl moneken və istehzalı yazıçı. Səfeh aktrisa və dahi cərrah. Ümidsizləşmiş qəhrəman və gözəgirən optimist biznesmen. Bu qədər fərqli insanların ortaq nəyi ola bilər? Mənasız mühacirət məişətinin
kövrəkliyi və nə vaxtsa geri – evlərinə dönəcəklərinə müqəddəs inam…
Karandaşın izi ilə
Çoxumuz ac, miskin və tənha idik. Ona görə də, biz bu səyahət yolumuzu via dolorosa (isp: kədərli yol) adlandırırdıq.
***
Beləliklə, indi adım Robert Ross idi. Əsl soyadım, demək olar, yadımdan çıxmışdı. İş ölüm-dirim məsələsinə gələndə insanlar çox şeyi unudur.
***
Peşmanlıq ruhu xlorid turşusundan da çox parçalayır.
***
– Siz romantiksiz?
– Bu mənimçün yolverilməz təmtəraq olardı. Polis romantikləri adi adamlardan tez tutur.
***
Həyata ikinci dəfə başlaya biləcəyəmmi? Yenidən başlamaq, bu əcnəbi dili dərk etdiyim kimi qarşımdakıları da yenidən dərk etmək? Yenidən başlaya biləcəyəmmi? Və bu ölülərə, mənə yaxın olan insanlara qarşı xəyanət, ikiqat xəyanət olmayacaqmı?
***
Gündən günə ingilis “mən”im bir yaş da böyüyür və çox təəssüflər olsun ki, bu “mən”imin dünyası öz sehrini itirir. Dili yaxşı anladıqca, onun müəmmalığı daha sürətlə yoxa çıxır. Daha bir neçə həftə keçəcək və hər iki “mən”im tarazlaşacaq. Amerikalı “mən” avropalı “mən” qədər darıxdırıcı və gözüaçıq olacaq. Mənə vaxt ver! Və tələffüzümlə işin olmasın. İkinci uşaqlıq dövrümün belə tez bitməsini istəmirəm.
***
Bu ölkəni mühacirlər qurub. Avropadan özünlə gətirdiyin natamamlıq komplekslərini bir kənara tulla. Burda sən yenə insansan, pasporta yapışdırılmış, döyülmüş ət parçası yox.
***
Məlikov başqa nəslin nümayəndəsi idi: bizə hələ də əzab verən şeylər onunçün artıq xatirələrə çevrilmişdi.
***
– Hesab edin ki, dünyanın ilk vətandaşlarısınız – Məlikov soyuqqanlılıqla dedi. – Və özünüzü buranı ilk kəşf edənlər kimi aparın. Gün gələcək, sizə heykəllər qoyulacaq.
– Nə vaxt? – Lahman soruşdu.
– Harada? – Mən soruşdum.
– Ayda.
***
Yalnız sevməyi yaxud yalnız nifrət etməyi bilən kəs həsəd aparılacaq qədər primitivdir.
***
Cəsarətini özün toplamalısan. Bunu sənin əvəzinə heç kəs etməyəcək.
***
– Tuncun saxta olmasını ona görə dedim ki, həqiqətən saxtadır.
– Böyük, xüsusən bir alverçinin ağzından çıxıbsa, lap böyük sözlərdir.
***
Brüssel muzeyində qaldığım müddətdə bir həqiqəti dərk etdim: əşyalar sizinlə ancaq onlara uzun zaman tamaşa etdikdə danışmağa başlayır. Dərhal danışan əşyalar isə heç də ən yaxşıları deyil.
***
– Vyanalısınız?
– Mənşəcə Vyanalı, təbəəlikcə amerikalı. Bəs siz?
– Mən – əqidəcə Vyanalı və təbəəliksiz bir adam.
***
Düşündüm ki, həyat top kimidir. O, həmişə tarazlığı qoruyub saxlayır.
***
Bəşəriyyət ancaq bir şeydə irəliləyib: kütləvi qətllər törətməkdə.
***
Əmr məsuliyyətdən azad edir.
***
İnsan təxəyyülünün hesabla arası yoxdur. O, elə ancaq birə kimi, yəni yanında olan birinə kimi sayır.
***
Kan faşistlərin qorxaqlığı ilə oynayırdı, zira bilirdi ki, ixtiyari istibdadın məntiqi nəticəsi məhz qorxaqlıqla qəddarlığın birləşməsidir.
***
Mühacir lətifələrini yaxşı bilirdim – istehza və ümidsizlik xəlitəsi.
***
Başqaları eşşəkdirsə, bu o demək deyil ki, biz də eşşəklik eləməliyik.
***
Tipik fransız etinasızlığı – onlar sənin pisliyini istəmirlər, amma nəyəsə görə onların lütfündən gəbərirsən.
***
İnsan nə vaxt risk etməli olmadığını bilməlidir. Onda adamda xüsusi bir hiss yaranır, ilk yüngül angina pectoris tutmasında olduğu kimi. Səndə əvvəl də xoşagəlməz hisslər olub, ancaq bu başqadır, buna diqqət etməlisən. Axı gələn tutma ölümcül ola bilər.
***
Mədəniyyət nazik laydır, onu adi yağış da yuyub apara bilər. Bunu bizə alman xalqı – şair və mütəfəkkirlər xalqı öyrətdi. O, fövqəlmədəni hesab olunurdu. Və şövq ilə barbarlığa ani dönüş edərək Atilla və Çingizxanı geridə qoya bildi.
***
– Qəribədir, tale insanı haralara gətirib çıxara bilərmiş… – Amma əsas odur, yenə də elə bir yerə gətirir ki, orada sıfırdan başlamaq mümkün olsun.
***
– Eyni zibil. Perspektivsiz. Calışın öz şəxsi işinizi başlayın. Nə gəldi, lap da çay daşı da olsa satın. Ya da saç sancaqları. Mən də boş vaxtlarımda xırda-xuruş şeylər satıram. Müstəqil olaraq.
– Amerikalı olmaq istəyirsiz?
– Avstriyalı, sonra çex olmaq istədim. Ancaq, təəssüf ki, almanlar hər iki ölkəni tutdular. Onda fransız olmaq qərarına gəldim – yenə həmin nəticə. Bilmək istərdim, almanlar Amerikanı da işğal etməzlər ki?
***
Bəla insanları uğurdan daha möhkəm birləşdirir.
***
Kökü olmayan insanlar son dərəcə dayanıqsızdırlar – təsadüf onların həyatında müstəsna rol oynayıb. Əgər həmin axşam Braziliyada, Stefan Sveyq və arvadı intihar edəndə, onlar kiməsə, heç olmasa telefonla ürəklərini boşalda bilsəydi, bəlkə də bədbəxtlik baş verməzdi. Ancaq Sveyq qürbətdə yad adamlar içində idi. Üstəlik qaçılmaz bir səhv də edib xatirələrini qələmə almışdı; O, isə onlardan taundan qaçan kimi qaçmalı idi.
***
Heç bir səbəb-filan olmadan – sadəcə böyük qüssə və ya ürək sıxıntısından ağlaya bilmək təsəvvürü ancaq başqa, daha xoşbəxt yüzillikdə yarana bilərdi.
***
Katibənin masası ilə üzbəüz Nyu-Yorkun küçələrini təsvir edən iki rəngli qravyuraların arasında çərçivəyə salınmış, “Think” sözü yazılmış lövhəcik asılmışdı. Bu qısa çağırışı ilk dəfə deyil ki görürdüm. “Royben” mehmanxanasının dəhlizində o, çox da münasib olmayan yerdə – tualetin qabağında asılmışdı.
***
İnsan zəkasını nümayiş etdirdiyi zaman orada iştirak etməkdən darıxdırıcı bir şey ola bilməz. Xüsusən də, əgər sözügedən zəka yoxdursa.
***
Tənhalıq təhlükəli şeydir! Daimi gizlənməli olan adam insanlar içində olmağı üstün tutur. Kütlə onu adsız edir. O, artıq özünə diqqət cəlb etmir.
***
Amerikadakı adətlərə bir bax! Yaxşı oğlan kimi ad çıxarmaq üçün iki suala müsbət cavab vermək kifayətdir… “Amerikanı sevirsinizmi?” – “Bəli, bu dünyada ən gözəl ölkədir.” – “Amerikalı olmaq istəyirsinizmi?” – “Bəli, əlbəttə istəyirəm!”. Budur, sizi qucaqlayıb özlərininki elan edirlər.
***
İnsan üçün anlamadığı hər şey sirrə bürünüb.
***
Bu müşahidəni gerçək olmayan dünya haqqındakı fəslinizə əlavə edin.
***
– Bəs hələlik nə ilə məşğul olmaq istərdiz?
– Heç nə barədə düşünməmək – dedim. – Və bu halı mümkün qədər uzatmaq.
***
– Kikini maşın vurub?
– Daha da pis. Nişanlanıb. Raul üçün bu faciədir. Qadın! Qədim düşmən! Xəyanət! Ən müqəddəs hisslərin təhqiri! Ölsəydi daha yaxşı olardı.
– Yazıq homoseksuallar! Onlar hər iki cəbhədə vuruşmalı olurlar. Həm kişilərə, həm də qadınlara qarşı.
***
Hər şey qablaşdırmadan asılıdır. Təzə milyonçuya Renuarı almağı məsləhət görsəniz, qəhqəhə çəkib sizə gülər. Onunçün ya Renuar, ya velosiped eyni zibildir. Ancaq desəniz ki, bu rəsmlər onu cəmiyyətdə ucaldacaq, o saat ikisini alar.
***
Rəsmlər də sizin kimi mühacirlərdir. Hərdən onlar ən gözlənilməz yerlərə düşürlər. Özlərini orada yaxşı hiss etmələri – əsas məsələdir.
***
Rəsmlər canlı məxluqlar kimidir. Qadınlar kimi. Onları hər yoldan ötənə göstərmək olmaz. Əks halda onlar öz cazibədarlıqlarını itirər. Qiymətlərini də.
***
Hər bir siyasi və iqtisadi çevrilişi maliyyə çevrilişi müşayiət edir. Onda var-dövlət öz sahiblərini dəyişir. Biriləri hər şeyini itirir, başqaları varlanır. Köhnə yığıcılar öz kolleksiyalarını satmaq məcburiyyətində qalır, onların yerinə yeniləri gəlir. Bu yenilərin pulları var, amma bir qayda olaraq incəsənətdən başları çıxmır. Əsl incəsənət bilicisi olmaq üçün isə vaxt, səbir və sevgi lazımdır.
***
O dəfə, ruhum kədər içində boğulanda dedikləriniz yadımdadır… Dediniz ki, hər şey axıb gedir. Hansısa qədim yunandan sitat idi. Eləmi? Heraklitdən, ya Demokritdən, ya da Demokratdan.
***
– Nədir bu? Məhəbbət? İnsan ruhunun sirri? – soruşdum.
– İnsan yanılmalarının sirri. Biri elə biləndə ki, o biri onun əsiridir.
– Le coup de fondre*- Nataşa dedi. – Qarşılıqsız sevgi.
(* – fr. ilk baxışdan məhəbbət)
***
Amore, amour, düşünürdüm. Yanılma gecəsindəki ildırım işartısı, ən dərin çarəsizlikdəki şöhrətpərəstlik, ağ və qara magiyanın möcüzəsi.
***
Həyat maneəli yürüş deyil.
***
Bir nəfərin Parisdə rus mühacirlərinin kabaresinə getməsi haqqında əhvalat yadınızdadırmı? Kabarenin sahibi onda yaxşı təəssürat yaratmaq istəyir, ona görə deyir: Qapıçımız əvvəllər general olub, ofisiantımız qrafdır, bu müğənni isə böyük knyazdır və s… Qonaq sakitcə qulaq asır. Nəhayət kabare yiyəsi qonağın xaltada saxladığı balaca taksanı göstərərək nəzakətlə soruşur: “Zəhmət olmasa deyərdiniz, itiniz hansı cinsdəndir?” “Mənim itim bir vaxtlar Berlində nəhəng senbernar olub” – qonaq cavab verir.
***
İncəsənətdə, ümumiyyətlə, “daha yaxşı” sözünün yeri yoxdur!
– Yeri var, antikvarsansa.
***
İncəsənət haqqında yazmaq olmaz. Onu ancaq hiss etmək olar.
***
– Yolunu başladığın pillə nə qədər aşağıda olursa, darıxma da bir o qədər gec gəlir.
– Sizcə, barbarlıqdan başlamaq lazımdır?
– Lazım gələrsə, hə.
***
Dünya xeyirxah insanlarla doludur, amma bunu ancaq bəlaya düşəndə hiss edirsən. Bu da bir növ həyatın çətin anlarına görə təzminatdır.
***
Sənə sevgi cadusu ediblər, Tristan və İzoldanı, onların başına gələn bədbəxtliyi yadına sal. Səni səhv addım atmaqdan çəkindirən doğma qardaşına faşist deyirsən. Yuliy, özünə tərbiyəli bir yəhudi qızı tap.
***
Komizm tragizmdən xilas etmir və əksinə.
***
– Bu cür fantastik axmaqlıq necə valeh edə bilər?
– Öz gözlənilməzliyi ilə.
– Heykəl daha axmaqdır.
– Heykəl laldır, Karmen isə danışa bilir.
– Və nə danışır?
– Təsəvvür edə biləcəyiniz ən ağlasığmaz sarsaq şeylər.
***
– Həmin səhər ona aşiq oldum.
– Elə həmin dəqiqə?
– Yox. Artıq təhlükəsizlikdə olanda. O, heç nə hiss etmədi. Qorxuram, onun hətta sevgi üçün də ağlı çatmır.
– Beləsinə gec-gec rast gəlirsən.
– Nəinki axmaq, həm də tənbəldir. Sıfır şöhrətpərəstlik. Sıfır kompleks. Əsrarəngiz qadın!
***
Nataşa boynuna aldı ki, “ayaqqabı” kompleksindən əziyyət çəkir. Ayaqqabı dükanının qarşısından etinasız keçə bilmir. Bir saat əvvəl orada olsa da, geri dönəndə mütləq vitrinin qabağında dayanıb baxır görsün ki, yeni nəsə gətiriblər ya yox.
***
– Siz bütün şəhərdə qulyaş kasaları gizlətmisiz? …
– Ancaq strateji noqtələrdə.
***
O, çox gözəldir. İfrat dərəcədə. O qədər gözəldir ki, başqalarında natamamlıq kompleksi yarana bilər.
***
Çoxlarına qocalıq yaraşmır. Görünür, bunun üçün adi gözəllikdən daha çox başqa şey lazımdır.
***
Macəralar vərdiş halını alanda çox bezdirici olurlar.
***
Böyük şəhərin böyük problemi. Bütün məkanlardan tez bezirsən.
***
– Gəlin başlayaq, – dedi. – Bədbəxt sevgi hekayəm var, hər şeydə ümidim boşa çıxıb, tənhayam, təsəlliyə ehtiyacım var, artıq heç nəyi eşitmək istəmirəm və bilmirəm ki, nə üçün yaşayıram. Başlanğıc üçün yetər….
– Yox, – etiraz etdim. – Bunlar sadəcə təfsilatlardır.
– Nə üçün yaşadığımı bilməməyim də?
– Bunu kim bilir ki? Bilən varsa da, ancaq həyatını çətinləşdirir.
***
– Yox. Sadəcə fikirləşirdim: niyə siz ofisiant və pianoçularla mehribansız və dostlarınıza qarşı belə aqressivsiz.
– Ofisiantlar köməksiz olduqları üçün.
***
Ah bu inflyasiya! İki min il əvvəl necə başlayıbsa, o vaxtdan qurtarmaq bilmir.
***
Heç nə heç nədən asılı deyil və hər şey qarşılıqlı asılıdır – bir növ dünya səyahətində bir ucu yalan, o bir ucu ağlasığmaz həqiqət olan ədəbi insan əsası. Bəs ağlasığmaz həqiqətin özü nə deməkdir? Ağlasığmaz yalan?
***
Beləliklə, həyat davam edir. O, ona necə baxmağınızdan asılı olaraq qorxunc və ya gözəl ola bilər! Onu gözəl hesab etmək daha asan idi.
***
Bir şeyi lap çox istəyəndə son anda əlindən çıxır.
***
Onun fövqəladə hövsələsi var. Gücü də bundadır.
***
– Mənə Deqanın rəsmi timsalında həyatın mənasını başa salırdı. Əlbəttə ki, Deqanın deyil öz həyatının.
– Qəribədir, hər yerdən nə qədər məsləhət alırıq.
– Siz də alırsınız?
– Dayanmadan. Hər ötən məni tərbiyə etmək istəyir. Hər biri də hər şeyi məndən daha yaxşı bilir. Bu məsləhətlərə qulaq asanda elə bilirsən ki, hər ev xoşbəxtlik içindədir. Amma belə deyil. İnsan başqalarına məsləhət verməkdə ustadır.
***
Hər şeyi əksinə edirəm. Bədbəxt olmaq istəmirəm, amma yenə də bədbəxtəm. Tənha olmaq istəmirəm, amma yenə də tənhayam.
***
Məni əhatə edən insanların uğurlarına və xoşbəxtliklərinə, onların yorğun həyasızlığına, natiqlik qabiliyyətlərinə və son həddi pul və ya sevgi itkisi olan zərərsiz bədbəxtliklərinə qibtə etmək olardı. Onlar mənə başqa əsrdən olan, cippildəşən cənnət quşlarını xatırladırdılar. Onlar kimi quş olmaq və hər şeyi unudub onlarla birgə cippildəşməyi elə istərdim ki!
***
– Bir neçə gün əvvəl mənə xoşbəxt olmadığınızı dediz. Sonra isə özünüz öz sözlərinizi inkar etdiz. Sizdə hər şey elə tez dəyişir ki! Deməli, bəxtəvər adamsınız.
– Heç biri. Bu qədər sadəlövhsüz? Yoxsa məni ələ salırsız?
– Heç biri? -…- Mən artıq heç kimi ələ salmamağı öyrənmişəm. Deyilən sözlərin hamısına inanmağı da. Bu çox şeyi asanlaşdırır.
***
– Bütün Amerika hansısa pəhrizlə qidalanır.
– Nə üçün? Hamı sağlam görünür.
– Kökəlməmək üçün. Amerika cavanlıq və vücudu saxlamaq üçün əldən-ayaqdan gedir. Hamı gənc və qədd-qamətli olmaq istəyir. Burada qamətə hörmət edirlər.
***
– Zarafatı bir kənara qoyub sadəcə dəqiq deyin: evlənim yoxsa yox?
– Katolik İtaliyada olsaydıq “yox” deyərdim. Amma Amerikada asandır: Həmişə boşana bilərsiniz.
– Boşanmadan kim danışdı ki? Mən evlənməyi deyirəm!
– Xoşbəxtlikdən, “bu da demək olar eyni şeydir” kimi ucuz zarafatı dilimə gətirməli olmadım. “Evlənib evlənməməyi soruşursansa, onda evlənmə.” kimi lazımsız məsləhəti də eynilə demədim.
***
Gözləməni ürkütməmək üçün əvvəl nəyisə gözləmək lazımdır.
***
Birinci dəfə deyildi ki, fikir verirdim: o hər şeyə tez cavab verir və tez də unudur. Bu da mənim kimi ayı üçün – faləkətləri unutmayıb sevincləri xatırlamayan adam üçün çox əlverişli idi.
***
– Əzizim, bu böyük şəhərin bəlasıdır. Burada heç vaxt ikilikdə qalmaq olmur.
– Bəs onda uşaqlar necə olur?
– Onu bir Allah bilir.
***
– Əgər turş kələmin milli mənsubiyyətini dəqiq müəyyən etmək qərarına gəlmişiksə, onda o elzas yeməyidir! – Nataşa dedi.
– Elzas uzun müddət Almaniyanın tərkibində olub.
– Biz dayanmadan siyasətə qayıdırıq. Yaxşı, onda Üçüncü Ayenyuya gedək. Dəniz çarları hələki neytraldırlar.
***
– Çox qəribədir – Nyu-Yorkda çinli qadınlara rast gəlməzsən. Ya onlar evdən çölə çıxmır, ya da çinlilər qeyri-cinsi yolla çoxalma probleminin həllini tapıblar. Küçədə nə qədər desən çinli uşaq var, çin qadınları isə gözə dəymir. Amma dünyada ən gözəl qadınlar elə çin qadınlarıdır axı.
– Romanlarda?
– Yox, Çində.
***
Gözlənilməz müqayisələr həmişə insan məntiqinin hüdudlarını aşır.
***
Lakin perspektiv və gerçəklik arasında çox böyük məsafə var. Hərdən isə bunlar tamamilə başqa anlayışlardır. Və insan təhlükəsizliyə çıxan kimi, ona əsl simasını – sıxıntını göstərir.
***
Amerikalılar işləyirlər ki, ölsünlər. Avropada vəziyyət tərsinədir.
***
Müharibə kotandır, o, torpağın altını üstünə çevirib var-dövləti yenidən bölüşdürür. Köhnələr yoxa çıxır, onların yerində sonsuz sayda yeniləri əmələ gəlir.
***
Yanmalı olduğum zəif ocağı o, necə deyərlər, mühacir yanacağı ilə qaladı.
***
Yaranmış vəziyyətdən həzz almaq üçün kifayət qədər yumor hissimin olmamasına görə özümə nifrət edirdim.
***
– Hünərin var, de ki, günah məndədir.
– Bunu deməyə hazırlaşırdım ki, xoşbəxtlikdən, on yeddinci doğum günümdə atamın mənə verdiyi nəsihəti xatırladım. “Sən qadınlar əsrinə qədəm qoyursan.”, dedi. “Ona görə yadda saxla: Ən çarəsiz gicbəsərlər qadına haqlı olduqlarını sübut etməyə çalışıb, onların məntiqinə ümid bəsləyirlər.”
***
Hamının içində qadına səcdə edən kişi ağzının suyu axan iti xatırladır. Mənim vəziyyətim isə çaşqınlıq, səbəbsiz nifrət partlayışları və aşkar kütlüklə təzahür edir. Sən də məni nə bilim nə yerinə qoyursan! Üstəlik, həmişə.
***
Düşündüm ki, bu dünyaya doğrudan da şirinlik çatışmır. Amma heç nə demədim. Mən də həmişə ucuz nəticələrə gəlirəm. Lənətə gəlmiş xarakter!
***
Amma onun boş əlləri, siçanlar oynaşan cibi və işləyən kəlləsi var.
***
– Mən niyə pul verməliyəm ki?
– Buna bir çox səbəblər var. Onlardan biri mərhəmətdir.
***
Əsrimiz əyri güzgülər əsridir. Onlar da hər şeyi mənasız göstərir. Təəssüf ki, bu ancaq yazıçılara maraqlıdır, bizim kimi adi bəndələrə yox.
***
– İnsan yeməyə çörək və qalmağa yer tapmaq dərdinə qalmaq lazım gəlməyən kimi sadəcə insan olmağı tərgidir, əziz Russo və Toro. Hətta məhəbbət də fəlakətlərlə nəticələnir.
– O halda ki, onu bizdən fərqli olaraq başqa cür qəbul edirlər.
– Biz necə qəbul edirik ki?
– Ümumi halda. Xüsusi halda yox.
– Aman Allah! – Nataşa dedi.
– Dəniz kimi qəbul edirik. Bütövlükdə. Ayrıca dalğa kimi yox.
***
Bu cırhacırda kim yumor hissini qoruyub saxlaya bilər?
***
– Yağış yağacaq. Sənsə həm plaşsızsan, həm də çətirin yoxdur. Leysan olacaq.
– Lap yaxşı. Elə bu axşam başımı yumaq istəyirdim.
***
Bir var heç vaxt üzünü görmədiyin toyuğu yeyəsən, bir də var özün böyüdub boya-başa çatdırdığın toyuğu.
***
Onu çox sevirdim. Qətiyyətli olduğuna görə sevirdim. Və bir də ona görə sevirdim ki, eyni zamanda həm zəruri ola bilirdi, həm də heç vaxt artıq yük olmurdu; Gözünü açıb-bağlayırdın, onun isə izi-tozu da qalmırdı.
***
Bəşəriyyətin alver hesabına dolanan hissəsi tətbiqi psixologiyanı çox primitiv şəkildə dərk edir. Pul qopartmaq mümkün olan adamlar onlar üçün maraqlı adamlardır. Bəşər övladlarının qalan hissəsi xoş və laqeyd adamlara bölünür. O kəslər ki, onlara görə ziyana düşmək olar, onlar əlbəttə ki əclaflardır.
***
– Vannada uzanmışam, Nataşa. Olduqca əlverişsiz vəziyyətdə. Gəl sülh elan edək.
***
İndi axşam saat doqquzdur, belə gec olanda isə mənə nüanslar çatmır.
***
Məncə bütün anlaşılmazlıqlarımızın bir səbəbi var: səninlə çox az təklikdə qalırıq. Və hər dəfə də bir-birimizə yenidən öyrəşməli oluruq.
***
– Mənə elə gəlir, sanki biz hava şarında uçuruq. Təyyarədə yox, səssiz hava şarında, on doqquzuncu əsrin lap əvvəllərində Monqolfye qardaşlarının hava şarında. Biz elə bir yüksəkliyə qalxmışıq ki, orada artıq heç nə eşidilmir, amma hələki görünür: küçələr, oyuncaq avtomobillər və şəhər işıqlarının naxışları. Buraya bu böyük çarpayını qoyan və üzbəüz divardan güzgü asan tanımadığımız xeyirxahı Tanrı qorusun; sən otaqda ora-bura gedəndə iki nəfər olursunuz – iki eyni qadın. Onlardan biri laldır.
– Lal olanla daha asandır, hə?
– Yox.
– Düz cavab.
***
– Həmişə elə bilirdim ki, yayda bütün günü suda oynayan, günəş altında uzanan qaralmış qadınlardan yan keçə bilmirəm. Sənsə elə ağsan, sanki heç gün dəyməyib. Səninlə ay arasında oxşarlıq var… Boz və şəffaf gözlərin… Əlbəttə, sərt xasiyyətindən danışmıram. Sən nimfasan. Çox az adamda yanılmışdım, səninlə də belə oldu. Sən olan yerdə raketlər göyə uçur, fişənglər alışıb yanır, mərmilər partlayır; ən qəribəsi odur ki, bütün bunlar səssiz baş verir.
***
Ah, bu aldadıcı, həzin mehin təsirindən lələk buludu kimi dağılan sözlər. Səninlə hər şey tərsinədir. Sənə yalan deməyə ehtiyac yoxdur.
***
– Hamı belə edir. Heç bir həkim həqiqəti söyləməz.
– Köhnə dostun olsa belə?
– Onda heç deməz.
***
– Hərdən insanın seçim etmək imkanı qalmır. O, kiməsə atəş açmalı olur.
– Ancaq özünə.
***
Hər şeydə, hətta yaşamağa məhkum olduğum bu bəxtsiz həyatın da yaxşı tərəflərini tapmaq mümkündür. Belə həyat sürəndə heç nə adətə çevrilmir. Əla! Hər şeydən, sanki ilk dəfə imiş kimi zövq alırsan.
***
Mən hər dəfə öz Cüməsini tapan Robinzonam! Qumda izlər! Ayaq izləri! Sən mənimçün bu dünyada ilk insansan. Və hər dəfə səni görəndə bunu yenidən hiss edirəm. Lənətə gəlmiş həyatımın işıqlı üzü budur.
***
– Yaxşıdır ki, kədərlənmirsən, – Nataşa dedi. – Mənə səbəblər maraqlı deyil. Səbəbi olan hər bir şey öz-özlüyündə şübhəlidir.
– Bəs, sənə səcdə etdiyim də şübhəlidir?
– Bu təhlükəlidir. Ali hisslərə meylli adam adətən həm özünü, həm də başqalarını aldadır.
***
Deyirlər, yaşanmış bədbəxtliklər macəra kimi qəbul olunur. Buna əmin deyiləm. Sonrası da, nəyə əmin olmaq olar ki?
***
Faciəvi və gülünc şeylər həmişə yan-yana gedir.
***
Məni atıb getmə! Tək qala bilmirəm. Qəhrəman deyiləm. Xarakterim də heç şücaətli deyil.
***
– Yaxşı. Biz uzanıb, bir-birimizə qısılacağıq. Üzbəüz güzgüdə əksimizi görüb, küləyin vıyıltısına qulaq asacağıq. Külək güclənəndə gözlərimizdə qorxu seziləcək və onların rəngi tündləşəcək. Sən məni bərk-bərk qucaqlayıb Florensiya, Paris, Venesiya, heç vaxt birlikdə ola bilməyəcəyimiz bütün şəhərlər haqqında danışacaqsan.
– Mən nə Venesiyada, nə də Florensiyada olmuşam.
– Olsun, onlar haqqında orada olmusan kimi danışa bilərsən. Çox güman ki, məni ağlamaq tutacaq və çox pis görünəcəm. Ağlayanda gözəl olmuram. Amma sən məni buna və həssaslığıma görə bağışlayacaqsan.
– Hə.
– Onda yanıma gəl və de ki, biz bir-birimizi həmişəlik sevəcəyik və heç vaxt qocalmayacağıq.
***
Vətəndaşlıq almazdan əvvəl, o, hər sözdə ilişə-ilişə, ağlasığmaz macar ləhcəsi ilə ancaq ingiliscə danışırdı, üstəlik bütün ailəni də bu dildə danışmağa məcbur edirdi; şayələr gəzirdi ki, yataqda da ingiliscə danışır… Amma, elə ki Amerika vətəndaşı olmasından bir neçə gün ötdü, onun evində yenidən Babil mərəkəsi başlandı və hamı öz həmişəki alman-ingilis-ivrit-macar dilinə keçdi.
***
– Siz də vətən üçün darıxırsız?
– Hansı vətən?
– Almaniya.
– Yox. Mən ki yəhudi deyiləm.
***
– Bir şeyi bilməyənin başqa şey haqqında danışmağa haqqı yoxdur.
– Bravo, Tannenbaum! Sürrealist olduğunuzdan xəbərsiz idim.
***
Karmen başdan-ayağa qara geyinmişdi, bu da onun sarsıdıcı gözəlliyini vurğulayırdı; Düzdür həmin anda o, fındıqlı şokolad yeyirdi. Mən də fikirləşirdim: görəsən Karmen şokoladdan sonra siyənək balığına keçəcək? Elə də etdi. Mədəsi də beyni kimi qalaylanmış idi.
***
– Bu əkizləri necə ayırım?… Onlar yeməyi birlikdə yeyir, birlikdə yaşayır, hətta yatanda da bir yatırlar!
– Məncə, bu elə də çətin olmamalıdır. Əgər onlar siam əkizləri olsaydı, bax bu problem olardı.
***
– Həqiqətən nə üçün yaşayırsan? – soruşdu.
– Məgər insan bunu bilir? Sən bilirsən ki?
– Mənə heç bilmək lazım deyil. Mən əks olunan işıqla yaşayıram. Sən isə başqa məsələsən.
***
– …insan istəyir. Hə, əslində o, nə istəyir?
– Sevgi, – dedim. …
– Hə, elə sevgi ki, keçib getməsin.
– Yanan buxarının yanında, lampa işığında, gecə küləyinin uğultusu və tökülən yarpaqların xışıltısı altında sevgi, elə bir sevgi ki, ayrılığın üz verməyəcəyinə əmin olasan.
***
Seçim edə bilsəydin, indi nə etmək istərdin?
***
Xəstə adamlar sağlamlardan daha bəsirətlidirlər.
***
Kan yazıçı deyil. O, daha çox yazıçının əksi, fəaliyyət adamıdır.
***
Karmen antitalantdır.
***
– Yaxşı. O olmayanda nə edəcəksiniz?
– Həmişə etdiyimdən.
– Nə?
– Heç nə.
***
– Sən qayıdanda, bizim göydəki yuvamızda o uşaqbaz-melanxolik yaşayacaq, – Nataşa dedi, – bu yaxınlarda geri dönür. Bunu səhər qalın boz kağızdan olan, jokey klubu iyi verən məktubdan öyrəndim.
– Məktub haradandır?
– Niyə bu səni birdən-birə maraqlandırdı?
– Yox. Çaşqınlığımı gizlətməkçün axmaq sual verdim.
– Məktub Meksikadan gəlib. Orada da bir böyük məhəbbət sona çatıb.
– Orada da – nə deməkdir?
– Bu sual da çaşqınlığı gizlətmək istəyindən yarandı?
– Xeyr. O, insan münasibətlərinin inkişafına olan təmiz, abstrakt maraqdan doğdu.
***
– Niyə axı yaxınlarımızın bədbəxtliyi bizə daha çox maraqlıdır, nəinki xoşbəxtliyi? Bu insanın paxıl heyvan olması demək deyilmi?
– Eynilə! Amma, bundan əlavə, xoşbəxtlik darıxdırıcıdır, bədbəxtlik isə yox.
***
– Yaxşı ki, xoşbəxt olduğunu söyləmədin. Adətən yalan məni utandırmır. Həm də ki, özüm də yalan danışmağı bacarıram. Amma hərdən ona dözmək olmur.
– Axı xoşbəxt olmaq istəyirəm.
– Amma alınmır. Sən də bütün insanlar kimi xoşbəxt ola bilməzsən.
***
– Hər şey insanın həyatı necə qəbul etməsindən asılıdır! Həqiqət budur? Hisslərin həqiqətlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
– Əlbəttə yoxdur.
***
– Mənə xəyanət edəcəksən?
– Təbii ki.
– Səncə, bu təbiidir?
– Sənə sən burda olanda xəyanət etmirəm.
***
– Yanında biri olanda, sənə başqa heç nə lazım deyil. Olmayanda isə tənhalıq başlayır. Tənhalığa kim dözə bilər? Mən bacarmıram.
– Yenə də, bu belə ani olur ki?… Sadəcə birini başqasına dəyişirlər?
– Əlbəttə ki, yox. Elə deyil. Birini başqasına deyil… tənhalığı birgəliyə dəyişirlər. Kişilər, bəlkə də, tək yaşaya bilir, qadınlar isə yox.
***
Dəqiq tarixlərə inanmıram. Xüsusilə də qayıdış tarixlərinə.
***
– Monastıra gedəcəkləri ilə hədə-qorxu gələn, gözüyaşlı səfehlərdən xoşun gəlir?
– Burada olanda yox, amma bir yerə gedəndə çox xoşum gəlir.
– Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz.
– Bu bütün hikmətlərdən ən kədərlisidir.
– Ən kədərlisi yox, ən ağıllısı.
***
– Həmişə gələcəyə planlar qurursan və gözlənilməzlikləri sevmirsən. Mənimçün isə hər şey gözlənilməzdir. Niyə belədir?
– Həyatımda gözlənilməz hadisələrin sonu pis olub. Düzdür, səninlə belə olmadı. Sən heç vaxt vərdişə çevrilməyən gözlənilməzliksən.
***
Balıqsızlıqda xərçəng də balıqdır.
***
– Sizin fikrinizdə elə hey pullardı.
– Ciblərim boşdur, ona görə də pulları fikrimdə saxlamalı oluram.
***
“Ədalətli” sözünü artıq neçənci dəfə idi ki, eşidirdim. Və hər dəfə də o, həqiqətə uyğun gəlmirdi.
***
Yaxşı alverçinin ali məqsədi müştərisinin dərisini soymaqdan əlavə, həm də onu buna görə minnətdarlıq etməyə məcbur etməkdir.
***
Bundan başqa, elə şeylər var ki, onu ancaq sənin yaşıdların anlaya bilər, məsələn yaş fərqini. Və qocaldıqca bu fərq daha çox hiss olunur. Səksən yaşlılar yetmiş yaşlıları uşaq-muşaq və nadinc hesab edirlər. Qəribədir!
***
Zənnimcə, heç kim yaşlanmağına inanmır. Bunu anlayır, amma inanmır.
***
Böyük bədbəxtliyin müqabilində kiçik təzminat. Deyirlər, hətta Vezuvinin sonuncu dəfə dəhşətli püskürməsindən sonra da insanlar qaynar küldə yumurta bişiriblər.
***
Sanki Yaponiya ilə Avropa arasında hardasa havadan asılı qalmışdım və Amerikada qala bilməyəcəyimə nə qədər çox inanırdımsa, o qədər çox geriyə, Nyu-Yorka can atırdım… Nyu-Yorkdakı həyatım qeyri-müəyyənlik yolunda fasilədir.
***
Yer kürəsi ən azı üfüq daima yerini dəyişdiyi üçün yumru olmalıdır. Bir vaxtlar vətənim Almaniya idi, sonra Avstriya, Fransa, bir sözlə, Avropa, ardınca isə Amerika oldu və hər dəfə bu va ya digər ölkə orada yaşadığıma görə deyil, təkcə onu tərk etdiyimə görə vətənimə çevrilirdi. O, üfüqdə qəfildən peyda olurdu, yeni vətənim kimi.
***
Təxminən Şubertin “Sərgərdan” mahnısındakı kimi: “Xoşbəxtlik isə sən və mən olmayan yerdədir”.
***
Qəhrəmanlar gərək ölsünlər. Onlar sağ qalırlarsa, dünyanın ən maraqsız insanlarına çevrilirlər.
***
– Sevgiliniz necədir, Robert?
– Bilmirəm. Axır vaxtlar onun haqqında heç nə eşitməmişəm.
– Heç olmasa hərdən bir məktublaşırsınız?
– Hər ikimizin sağ əli əsir, çap maşınında yazmağı isə nə o bilir, nə mən.
***
– Nə üçün qayıtdın?
– Mazoxistəm.
***
Ölümdən kim qorxmur? Ölümü dərk etmək çətindir. Amma ölüm qorxusu başqa məsələdir… Sağlam olanların hamısı xoşbəxtdir. Nə qədər ki sağlamsan bunu hiss etmirsən. Sonra isə, sağalanda hər şeyi yenidən unudacaqsan. Bunu həqiqətən ancaq ölümqabağı dərk etmək olar.
***
Nə vaxtsa hər şey öz mənasını itirəcək.
***
Sonra köhnə oyun başlandı: iki zəng və son – qərara aldım, amma dözməyib əlavə üç dəfə də zəng etdim.
***
Sən evdə olmayanda, telefon daha da, xüsusi ümidsizliklə çağırır.
***
Bura təlaş, peşmanlıq və yalan içində gəldim. Hətta hansısa strateji planlar da düşünmüşdüm. Amma sən qapıda peyda olan andaca hər şeyi unutdum. Yalnız bir şey qaldı: səni necə qoyub gedə bildiyimi tamamilə anlamamağım.
***
– Nyu-Yorkda qışa nifrət edirəm.
– Mən isə ona İsveçrədən başqa hər yerdə nifrət edirəm.
***
Haqsızlıq yoxdur, təkcə uğursuzluq var.
***
Əgər nəyisə etiraf etdinsə, deməli bu artıq yalandır.
***
Mənə araq lazım deyildi. Yanımda olub, eyni zamanda heç nəyi soruşmayan biri lazım idi.
***
– Mənə ilahə heykəlciyi göndərmisən, – dedi. – Adı nədir?
– O, misirlidir, adı Neita, iki mindən çox yaşı var.
– Yaşa bax! Xoşbəxtlik gətirir?
– Misir fiqurları ilə məsələ belədir: Əgər onlar kimisə xoşlamırlarsa, onda yaxşı şey gözləmə. Amma bu sənə xoşbəxtlik gətirməlidir: sənə oxşayır.
***
– Mümkün qədər az aldatmağa çalışıram. Belə daha rahatdır.
– Yaxşı da. Məsələn, mən sənə yalan söylədiyimi heç vaxt dilimə gətirməzdim.
– Yalan. Necə özünəməxsus sözdür!
– Niyə?
– Bu sözün iki yalançı mənası var. Onun yer üzündə bu qədər uzun mövcud olması qəribədir. O, iki güzgü arasındakı əşya kimidir.
***
– Məndə elə hiss var ki, Nataşa, səni sevirəm. Axı biz bundan qaçmaq üçün əlimizdən gələn hər şeyi etdik.
– Elə düşünürsən? – Birdən mənə təəccüblə baxdı. – Bu heç nəyi dəyişmir, Robert. Doğrudan da səni aldadırdım.
– Bu heç nəyi dəyişmir, Nataşa. – Amma yenə də qorxuram ki, səni sevirəm. Bunun o birilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu külək və su kimidir, onlar bir-birini hərəkətə gətirir, amma hər biri öz-özlüyündə qalır.
***
Xoşbəxt olanda qadınlar haqqında o qədər az, bədbəxt olanda isə o qədər çox danışa bilərik, elə deyilmi?
***
Bəs siz elə bilirsiz ki, biz bir-birimizə yaraşmırıq? Elədir. Amma bir birinə yaraşan insanlarla ayrılmaq asandır. Bu qapağı sürtülmüş, kip oturan qazan kimidir. Bu birliyi ağrısız-itkisiz pozmaq olar. Ancaq əgər onlar bir-birinə uyğun gəlmirsə və qazanı qapaqla örtmək üçün çəkici götürüb qapağı əymək lazımdırsa, onda onları yenidən bir-birindən qoparmaq istəsən hansınısa asanlıqla sındırmaq olar.
***
Radioqəbuledicilər yaxşı natiq, ancaq necə pis dinləyicidirlər!
***
– Hər şey yalandır, Robert. Yüngül həyat xülyası. Özünü aldatma. Özüm öz qarşımda şən görünməkdən imtina etdim. Qurman. Fırıldaqçı. Mən sadəcə yaşlı yəhudiyə çevrilirəm.
– Otuz beş yaşında?
– Yəhudilər həmişə yaşlıdırlar. Onlar doğulanda artıq qoca doğulurlar. Hər birində anadangəlmə iki min illik təqiblərin damğası var.
***
Bu gözəgörünməz yaralılar və gözəgörünməz ölmüşlərlə, səssiz bomba partlayışları və dinməz qəbiristanlıqlarla xəyali müharibə başa çatır. Bunların hamısından yerdə qalan nə olacaq? Kölgələr, kölgələr və biz də yalnız və yalnız kölgələrik.
***
Nataşa. Sənə xoş olan şeylər yandırıcı qısqanclıq turşusu hopmuş əxlaqdan daha vacibdir.
***
Məsələn, qədim zamanlarda yalan eyibli bir şey hesab edilmirdi, onu ağılla əlaqələndirirdilər. Kələkbaz Odisseyi yadına sal.
***
Divanə bir dövrdə yaşayırıq, elə deyilmi? Ona görə də, yaşamaq üçünsə nəyisə şişirtməli oluruq, nəyisə kiçiltməli.
***
– Qadınlar aciz kişiləri sevir. Bu onların ən böyük sirridir.
– Sirr deyil, tələdir. Kişilərin düşdüyü tələ.
***
Aldadılmaq və hər şeyə inanmaq necə də asandır.
***
Qocalıq gəlməyincə ona inanmaq çətindir.
***
Bitmiş bir insandır və indi bilmir ki, nə etsin. O, özü hiss etmədən qocalıb. Biz isə yox.
***
– İnam adama güc verir.
– Ümid kimi.
– Ümid daha kövrəkdir. Ürək inanmağa davam edir, beyinsə artıq kar olub.
– Həyatınızı həddindən artıq çətinləşdirmirsiz ki?
– Gün gələcək hətta avtomatlar da insana tabe olmaqdan imtina edəcəklər. Onlar partlamayacaq, sadəcə dayanacaqlar.
***
Heç nə dairəvi qaçış qədər yorucu ola bilməz, xüsusən kiminsə dalınca qaçırsansa.
***
Ən az gözlənilən şeylər məhz mənim həyatımda tez-tez baş verirdi: bu mühacirətin yazılmamış qanunlarından biri idi.
***
Görünür, həyatda heç nə davamlı deyil, hətta lənətə gəlmiş şokoladlı tort da. Qəfil qəzəb coşmasında pəncərəni taylayıb qalıqları atdım. Mənim bayramım bitibsə, qoy pişiklər bayram eləsin.
***
İnsanın ancaq onda qədrini bilirlər ki, o, artıq yoxdur – çox trivial, ona görə də acı həqiqətdir.
***
Fikirlərdən hələ dərman tapılmayıb.
***
Həm geri qayıtmaq istəyənlər, həm də qalmaq istəyənlər özlərini fərari kimi hiss edirdi. Bu dəfə onlar öz-özlərindən qaçırdılar.
***
Elə şeylər var ki, onlar haqqında düşünmək aydınlaşmalarına gətirib çıxarır. Ona görə də, uzun-uzadı düşünməyə dəyməz. Bu hər şeyi ancaq korlayıb çətinləşdirir. Belə qərarları ani qəbul etmək lazımdır.
***
İstəyirdim fikirlərimi qaydaya salım, bunu da ən yaxşı qarışıqlıqda, basabasda, qonaqlar içində etmək olar.
***
Həm də katoliklər mənə daha çox etibar edirlər, çünki özüm katolik deyiləm.
***
Bir dəfə Kan mənə demişdi ki, yəhudilər qisasçı xalq deyil. Bəlkə də, bunda azacıq həqiqət var. Onlar nevrastenikdirlər və nifrətləri qısa vaxtda itaətə, və hətta öz “mən”-lərinin xilası naminə düşməni şəfqətlə anlamalarına çevrilir.
***
O, kondotyer və donkixot idi, robin hud və əfsanəvi xilaskar, qisasçı və taleyin sevimlisi, zərif kəndirbaz və zaman əjdahalarını aldadıb qurbanlarını əllərindən alan, fərasətli yenilməz Georgi idi.
***
Yaşadığı kimi tənhalıq içində də öldü. Mən isə niyə ondan hər-hansı bir kağız parçası axtardığımı anladım: istəyirdim öz vicdanımı təmizləyim, ondan məni öz gözlərimdən düşməyə qoymayan, mənə bəraət qazandıran heç olmasa bir söz, heç olmasa kiçik bir şey tapım.
***
Əgər bütün təsadüflərdə tale əlaməti görsək, bir addım da atmaq olmaz.
***
Amma Frislender həcm adamı idi. Təfsilatlar onluq deyildi.
***
– Bu vəziyyətdən kim baş çıxara bilər, yalanı doğrudan harada ayırd etmək çətindir?
– Hansı hissə daha önəmlidir? Hansı hansını üstələyir?
– Səni sevdiyim hissə…
***
Ümidsizlik içində idim, ancaq onun ümidsizliyi mənimkindən çox idi. Hücum edən tərəf olsa belə tərk edilən daha pis olur.
***
Öncədən yalnız bir şeyi – mənim etiraz etməyəcəyimi görə bilməzdi. Ona görə də, boş verdi.
***
– Hamısı sözlərdir! Həmişə deməyə sözün var. Həmişə də yerinə düşür!
– Bircə indi yox.
– İndi yox?
– Yox, Nataşa. Artıq deməyə heç bir sözüm yoxdur. Çox kədərliyəm və heç yerdən kömək gözləmirəm.
– Yenə sözlər!
***
– Səni günahlandıracaqlarını düşünürsən?
– Kimi istəsən günahlandırmaq olar.
– Dəlilsiz, sübutsuz?
– Dəlilləri də tapmaq olar, sübutları da.
***
Xoş xatirələr ona görə pisdir ki, keçmişdir, pis xatirələr də ona görə yaxşıdır ki, keçmişdir.
***
Özünlə xatirələr yükünü daşımağa dəyməz. Yeganə var-dövlətin xatirələrin olduğu səviyyədə qədər qocalmamısansa, bu ağır yükdür.
***
Ən ağır ümidsizlik qayıdışla bağlı idi: bu yad dünyaya, biganəliyə, gizli nifrət və qorxaqlığa qayıdış idi.
***
Almanlar inqilabçı millət deyil. Onlar əmrlər icra edən millət idi. Əmr onlar üçün vicdanı əvəz edirdi. Bu onların sevimli bəhanəsi oldu. Onlara görə, əmrləri yerinə yetirənlər heç bir məsuliyyət daşımırdı.
***
Görünür onu mənimlə qalmağa məcbur edən elə mənim onu ciddi qəbul etməməyimdən doğan müstəqilliyim idi.
***
Dönüş imkansızdır, heç nə olduğu kimi qalmır: nə sən, nə də sənin yanındakı. Sonda bütün bunlardan qalan tək-tük qüssə dolu axşamlar oldu. Elə qüssə ki, onu hər bir insan hiss edir, zira hər şey keçicidir, o, isə yer üzündə bundan xəbərdar olan və təskinliyin bunda olduğunu bilən yeganə varlıqdır. Nə üçün belə olduğunu anlamasa da.
Tərcümə: Sevinc Məmmədova
