Annotasiya
“Xəzər sözlüyü” (serbcə “Hazarski rečnik”) Serb yazıçısı Milorad Paviçə dünya şöhrəti gətirən “roman-leksikon” müasir dünya ədəbiyyatının ən qeyri-adi əsərlərindən biridir. Sözlüyü Xəzər xaqanlığı ilə bağlı tarixi araşdırma kimi də qəbul etmək olar. Hadisələr yuxu ilə gerçəkliyin sərhədində dövr edir və əsərə sürreal məna verir. Əsərdəki personajlar və hadisələrin çoxu uydurulmuşdir, həmçinin Xəzərlərə aid edilən mədəniyyət də uydurmadır – o, mövcud arxeoloji araşdırmalarla uyğunlaşmır. Roman qarşılıqlı əlaqəli üç mini-ensiklopediya şəklindədir. Onların hər biri fərqli dinlərin (xristianlıq, islam və iudaizm) mənbələrindən qaynaqlanır. Sözlüyün bu cür formatına görə romanı istənilən qaydada oxumaq mümkündür. Beləliklə, oxucular romanın aktiv içtirakçılarına çevrilərək hadisələri özləri hissə-hissə toplayırlar.
Kitabın iki – kişi və qadın versiyası var. Versiyalar arasındakı fərq nəzərə çarpmayacaq dərəcədədir.
Karandaşın izi ilə
Gecə o qədər zərif idi ki, bir nəfər çərşənbə axşamında, bir nəfər isə çərşənbə günündə dayansaydı, rahatca əl uzadıb bir-biriylə salamlaşa bilərdi.
***
Kim ürək ağrısıyla lənətləyirsə, onu mütləq eşidəcəklər.
***
İş o dərəcəyə çatdı ki, o, özüylə dünya arasında qədim kitablar və köhnə əlyazmalardan ibarət çəpər çəkmiş oldu.
***
Kim nə qədər çox axtarsa, o qədər də çox tapacaq. Xoşbəxt araşdırıcı kitabdakı adlar arasındakı bütün əlaqələri izləyə biləcək. Qalanları isə qalanlar üçündür.
***
Şərabdan saçlar ağarmadığı kimi, bu rəvayətin də heç kimə bir ziyanı olmayacaq.
***
Mən öz düşüncələrimə libaslarıma öyrəşən kimi öyrəşmişəm. Beldən hamısı eyni ölçüdədir və mən onları artıq hər tinbaşı görürəm. Ən pisi odur ki, onların ucbatından artıq heç tinlər də görünmür.
***
Nikon yalnız bundan sonra hansı cəzaya məruz qaldığını anladı. Artıq hamı onun kimi çəkə bilirdi.
***
Siz əminsiniz ki, sizin xristian kilsəsi 300 ildən sonra da eynən indiki kimi mövcud olub, mühakimə eləmək hüququna malik olacaq?
***
Biz şeytanlar yalnız siz insanlar öz addımlarınızı atdıqdan sonra hərəkət edə bilərik. Bizim hər addımımız sizin izlərinizin üstünə qoyulmalıdır. Biz həmişə sizdən bir addım geri qalırıq.
***
Bizdən fərqlənmədiklərini sakitcə qəbul edənlərlə bizim haqq-hesabımız sonra olacaq.
***
Bu dünyada üç dinin – islamın, yəhudiliyin və xristianlığın kəsişəcəyi heç bir işlə məşğul olmayın.
***
Düşmənlər eyni cürdür, yaxud yavaş-yavaş eyniləşir, əks halda onlar düşmən qala bilməzdilər. Ən təhlükəlilər həqiqətən bir-birindən seçilənlərdir.
***
Ustad Avram Brankoviç isə soyuqda bircə köynəkdə oturub titrəyə-titrəyə oxumağı sevir və oxuduqlarının içindən yalnız yadda saxlamağa layiq olanlar onun diqqətini cəlb edir ki, bu yerləri o, həmişə nişanlayır.
***
Bəlkə mən fikirlərimi hərəkətdən çox tez saxlayıram. Onunçün də onlar mənim içimdə tam yetişə bilməyib yalnız qurşağa qədər bayıra çıxır.
***
Həyasız anadolu milçəkləri həmişə yağışdan qabaq olduğu kimi adamı dişləyirdilər.
***
Slavyan əlifbasını da onlar belə yaratdılar. Latın əlifbasını sındırıb öz barmaqlıqlarından keçirtdilər, sonra da öz tüpürcəkləri və ayaqları altındakı yunan giliylə yapışdırdılar. Beləliklə, Kiril əlifbası yarandı.
***
Həqiqi gələcəyə (axi xəyali gələcək də mövcuddur) gedib çıxmağın yeganə yolu qorxuların böyüdüyü istiqamətdə getməkdir.
***
Hesab edirdi ki, əgər hamı eyni şeyə gülürsə, bu adi gülüş sayılır. Bu cür gülüş ən ucuzdur. Əgər insan eyni vaxtda iki-üç şeyə gülə bilirsə, bunu artlq bahalı gülüş hesab etmək olar. Lakin bu cür gülüş bahalı şeylər kimi çox az tapılırdı.
***
Ruhun da skeleti var və bu skelet xatirələrdir.
***
Bizim başımıza gələn bəlaların çoxunun səbəbi ömrümüzün günlərini dəyişmək iqtidarında olmamağımız, pis saydığımız günlərin üstündən adlaya bilməməyimizdir.
***
İnsan əməlləri yeməyə, fikirlər və hisslər isə ədviyyata bənzəyir. Vay o adamın halına ki albalını duzlaya, yaxud pirojnanın üstünə sirkə tökə…
***
Ölüm yuxu ilə eyni soyaddadır, amma bu soyad bizə məlum deyil; Yuxu gündəlik ölümün kiçik bir məşqidir.
***
Sənin arzuların cüzidir. Çox cüzidir. Ələlxüsus, səni mənim yanıma gətirən şəraiti nəzərə alsaq.
***
Görün bu demokratiya necə sərsəm nəticələr verir. Əvvəl böyük xalqlar kiçik xalqların üstündə hökmranlıq edirdi. İnsi isə əksinədir. Demokratiya pərdəsi altında kiçik xalqlar böyükləri təzyiq altında saxlayır – Amerika zəncilərdən qorxur, zəncilər puerto-rikolulardan, yəhudilər fələstinlilərdən, ərəblər yəhudilərdən, serblər albanlardan, çinlilər vyetnamlılardan, ingilislər irlandlardan. Xırda balıqlar böyük balıqların qulaqlarını gəmirir. Demokratiya dünyaya yeni dəb gətirir, indi bütün bəşəriyyət terror qorxusu içindədir. Sizin demokratiya yalnız nəcasətdir.
***
Nəyi isə başqalarından hətta bir iki dəqiqə əvvəl bilmək də böyük üstünlükdür.
***
Sənin eqoizmin və hökümünün rəhmsizliyi məni sarsıtdı.
***
Özgə arvadının dodaqları bal kimi şirin, danışığı zeytun yağı kimi dadlıdır. Lakin zinanın nəticəsi yovşan kimi acı, xəncər kimi iti olur, ayaqları ölümə dirənib, ləpirləri isə cəhənnəmə qədər gedir.
***
Özünü öz paltarının güvəsi hesab edir.
***
Məni qorxudan bizim hamımızın “öz kölgəsində basdırılan ağaclar” olmağımızdır.
***
Bunun əvəzində deyirsən ki, sən yuxuda zülmət görürsən və yalnız mənim gerçəkliyimdə bir qədər ay işığı tapa bilərsən.
***
Axı kim inanar ki, çılpaq adamın çoxlu paltarı var?
***
İnsan niyyətlərinin çoxu indiyənədək öz təmizliyini, ilahi mahiyyətini saxlayıb, əməllər isə bəşəriləşib. Bir-birinin içində yerləşən və içəri getdikcə kiçilən taxta oyuncaqlar kimi fəzilət və rəzalətlər də bu əməllərin içindədir. İnsanın mahiyyətindəki sirri açmaqçün də mütləq boş qabıqları onun üstündən bir-bir qoparmaq lazımdır.
***
Qocalıqla namus yol yoldaşı ola bilməz.
***
Qapalı gözlərlə qaranlıqda gördüyümüz yuxular bizə nəyi aydınlaşdırır? Artıq olmayan aləmin xatirələrinimi, yoxsa sabahkı gündən vəd kimi götürdüyümüz gələcək aləmimi?
***
İki “hə” arasındakı fərq, “hə” ilə “yox” arasındakı fərqdən daha böyükdür.
***
İnsanı hələ sənə – sabahın xeyir – deməmişdən əvvəl aldatmaq lazımdır. Sonra artıq gec olacaq.
***
Əgər insan başa düşsə ki, onun hər günü kiminsə bir gecəlik yuxusudur, onun iki gözü kiminsə bir gözüdür – onda insan öz gerçəkliyindən əsl oyanışa can atacaq ki, bu oyanış onu, hər şeyin daha aydın olduğu mütləq gerçəkliyə, həqiqətə çıxaracaq. Məhz bu vaxt insan başa düşəcək ki, həqiqəti görənlərlə müqayisədə o kordur, iki gözü olanlarla müqayisədə isə o, tək gözlüdür.
***
Məsudi bilirdi ki, serb itləri əvvəl qapır, sonra hürür, Valaxiya itləri səssiz dişləyir, türk itləri isə əvvəl hürür, yalnız sonra dişləyirlər.
***
Danışıq zamanı fellər çox böyük əhəmiyyət kəsb edir, isimlər isə imkan düşdükcə ümumiyyətlə kənara atılırdı.
***
Xaliqə sənin əməllərin yox, niyyətlərin əzizdir.
***
Bu istedad heç bir əməli işə yönəlməməiş qaldı.
***
Hiss olunurdu ki, ev sahibi kitabların üçünü də eyni vaxtda oxuyur və bu proses qonaqlara çoxarvadlılığı xatırlatdı.
***
Çırağa diqqətlə bax. Onun alovu üç rəngdən – göy, qırmızı, qara rənglərdən ibarətdir. Üçrəngli alov yandırdığı fitil və yağla bilavasitə ünsiyyətdədir. Bu üçrəngli alovun üstündə ağ alov məskunlaşır. O isə aşağıdakılardan qidalansa da, özü heç vaxt yandıra bilmir, amma işıq saçır. Yəni bu ilk alovdan güc alan tamam başqa növ alovdur. Musa Sina dağında dayananda bu ağ atəşə bürünmüşdü, onun üçün də yanmırdı, yalnız işıq saçırdı.
***
“Yozulmamış yuxu oxunmamış məktub kimidir”. Mən bu ifadəni bir balaca dəyişib belə deyərdim: “Oxunmamış məktub hələ görmədiyimiz yuxu kimidir”.
***
Üzümüzə gələn hər günün təzə nal qədər, ötən hər günün isə atmış nal qədər qiyməti var.
***
İnsan öz sabahını və dünənini açmağa həmişə gecikir. Bəzən bu dünənlə sabah arasında milyon illik məsafə olur.
***
O, öz bu gününü uzaq keçmişdə – keçmişlə gələcəyin bir-biriylə toqquşub, arada qalan günü sıxıb əzdiyi gecədə kəşf eləmişdi.
***
“Bu gün” əbədi keçmiş və gələcəyin arasında boğulub sönürdü.
***
Çünki sizin yuxular gecənin içindəki gündüzlərdir.
***
Mən sənin ayaqqabılarında qızılgül əksəm də sənin şlyapanda şəbbü çiçəkləri bitir.
***
Xəzər dənizi sahilində, belində yazıya oxşar naməlum cızmaqaralar olan iki tısbağa tutulmuşdu. Bu iki sevgilinin bir-birinə yazdığı məktublar idi… Kişi yazırdı: “Sən, səhərlər yuxudan gec durmağa adət etmiş və qonşu kəndə ərə gedəndən sonra ilk dəfə sübhdən qalxıb qırəv görən və təəccüblə öz qaynanasına “bizim kənddə belə şey olmurdu” deyən qıza bənzəyirsən. Sən də o qız kimi əsl məhəbbətin varlığına inanmırsan. Çünki, onun hər səhər öz vaxtında gəlməsinə baxmayaraq sən yuxudan gec durduğuna görə heç vaxt məhəbbətlə rastlaşa bilməmisən…”
Qadının məktubu isə çox qısa, cəmi bir neçə sözdən ibarət idi.
“Mənim vətənim sükut, qidam isə susmaqdır. Avarçı öz qayığında əyləşən kimi mən də öz adımın içində oturmuşam. Sənə nifrət etdiyimə görə isə yuxuya da gedə bilmirəm.”
***
Ruhun içindəki ürək müharibəyə gələn şah kimidir… Amma hərdən insan müharibədə də özünü ruh içində ürək kimi aparmalıdır.
***
Tibon öz nişanlısını sevən müddətdə tərcümə düzgün yolla aparılırdı. O hirslənəndə tərcümə yaxşı, güclü külək əsəndə sulu, qışda isə dərin alınırdı. Yağış yağanda Tibon tərcümə etmir, yalnız mətnə izahlar yazırdı. Özünü xoşbəxt hiss edəndə isə tərcümə nədənsə heç cür alınmırdı.
***
Sən belə deyirsən: kim var-dövlət istəyirsə, üzünü şimala, müdriklik istəyirsə, üzünü cənuba tutsun. Bəs onda nəyə görə sən cənubda – öz babalarının məskənindı oturub müdriklikdən həzz almaq əvəzinə bu sözləri gəlib şimalda mənə deyirsən?
***
Özgə qəsrini işğal etmək istəyən adam ən əvvəl öz qəlbini almalıdır…
***
Birdəfəlik yadında saxla. Sən yaşamağı bacarmadığın üçün işləyirsən. Əgər sən yaşaya bilsəydin, heç işləməzdin, ümumiyyətlə elm sənin gözündə öz mövcudluğunu itirərdi. Səndə heç bir günah yoxdur. Bizə həmişə işləməyin yollarını öyrədiblər, yaşamağın yox. Odur ki, heç mən də yaşaya bilmirəm.
***
Kök pişiyə birə dırmaşmaz.
***
Həqiqəti bilən adam dolayı yolla da gedə bilər.
***
İşığı yaratmış Tanrı insanı mələklərlə heyvanların arasında qərar verdi. Nitq və şüur verib heyvanlardan, qəzəb və nəfs verib mələklərdən ayırdı. Onun üçün də insan bu xüsusiyyətləri idarə etməyindən asılı olaraq gah yüksəkdəkilərə, gah da alçaqlıqdakılara yaxınlaşır.
Tərcümə: İlqar Fəhmi
