Annotasiya
“Əbabili öldürmək” (ingiliscə “To Kill a Mockingbird”) – amerikan yazıçısı Harper Linin avtobioqrafik romanıdır. 1960-cı ildə nəşr olunmuş, 1961-ci ildə Pulitzer mükafatına layiq görülmüşdür. Bu əsər Amerika məktəblərinin 80%-də tədris olunur. Əsərdə rasizm, ədalətsiz məhkəmə və ictimai qınağın törətdiyi pisliklərə toxunulur.
Karandaşın izi ilə
Yəqin hüquqşünaslar da bir vaxtlar uşaq olub. (Çarlz Lem)
***
O illər insanlar asta-asta hərəkət edirdilər. Meydan boyu gəzir, bir dükandan girib, o birindən çıxırdılar. Hər şeyi yerli-yerində, tələsmədən edirdilər. Sutkada elə həmin iyirmi dörd saat var idi, ancaq adama elə gəlirdi ki, çoxdur. Heç kim heç yana tələsmirdi, çünki tələsiləsi yer, alınası bir şey, bir qara qəpik yox idi və heç nə Meykomb mahalından kənara çıxmırdı. Ancaq bəziləri üçün bu tutqun ümidlər dövrü idi: bir az əvvəl Meykomb mahalına izah etmişdilər ki, qorxudan başqa heç nədən qorxmaq lazım deyil.
***
Dill “Drakula” filminə baxmışdı. Bu kəşf Cimi məcbur etdi ki, ona hörmətlə yanaşsın.
***
Bax oğlanlar xuliqanlıq, ictimai asayişin pozulması, qadınların yanında həqarət və nalayiq sözlər söylədiklərinə görə məhkəməyə veriliblər. Hakim cənab Konnerdən axırıncı ittihamın hardan çıxdığını soruşdu və cənab Konner -uşaqlar elə möhkəm dalaşırdılar ki, yəqin bütün Meykombun qadınları eşidib dedi.
***
Cim elə fikirləşirdi ki, Xoxan, demək olar, həmişə çarpayıya zəncirlənir. Ancaq Attikus dedi ki, iş bunda deyil, başqa yollarla da insanı kabusa çevirmək olar.
***
– Dill, belə şeyləri yüz ölçüb, bir biçmək lazımdır, – Cim dedi. – Bir dəqiqə…bu tısbağanı başını çıxarmağa məcbur etməyə oxşayır…
– Necə məcbur edəcəksən ki?, – Dill maraqlandı.
– Qarnının altında kibrit yandırmaq lazımdır.
Dedim ki, Cim Redlinin evini yandırsa, Attikusa deyəcəm.
Dill dedi ki, tısbağanı yandırmaq iyrənc şeydir.
– İyrənc-zad deyil, çıxarmaq lazımdır ya yox, özü də bu onu oda atmaq deyil ki, – Cim deyindi.
– Bəs hardan bilirsən ki, kibrit onu ağrıtmayacaq?
– Axmaq, tısbağalar heç nə hiss etmir, – Cim dedi.
– Sən özün tısbağa olmusan məgər?
***
Sonra lövhəyə yaxınlaşdı, böyük çap hərflərlə bütün əlifbanı yazdı, sinfə tərəf dönüb soruşdu:
– Kim bilir, bu nədir?
Hamı bilirdi: əksəriyyət artıq ikinci il idi ki, birinci sinifdə qalırdı.
***
Qadağa edilincəyə qədər, heç də oxumağı sevmirdim. Axı nəfəs almağı sevmirsən, nəfəs alma gör necə olur…
***
Müəllimimiz deyir ki, miss Kerolayn yeni üsulla dərs deyir. Bunu kollecdə öyrənib. Tezliklə bütün siniflərdə belə olacaq. Bu üsulla demək olar ki, kitablarla dərs deyilmir, inəklərlə olduğu kimi: inəyi tanımaq istəyirsənsə, onu sağmalısan, aydındır?
– Aha, amma mən inəkləri öyrənmək istəmirəm axı, mən…
***
“Onballıq Dyüi sistemi”nin yarısı xanım Kerolaynın düz burnumuzun önündə üstündə çap hərfləri ilə İT,AT,OT yazılmış kartoçkaları yelləməsindən ibarət idi. Görünür, bizdən heç bir şərh gözlənilmirdi, bu səbəbdən sinif bu impressionist kəşfi sakitcə qəbul edirdi. Ürəyim sıxıldı və Dillə məktub yazmağa girişdim. Xanım Kerolayn məni bu məşğulliyyətin başında tutdu və tapşırdı atama deyim ki, daha mənə dərs keçməsin.
– Bir də, – o dedi, – birinci sinifdə biz yalnız çap hərfləri ilə yazırıq. Kursiv yazını (по-письменному) üçüncü sinifdə öyrədəcəklər.
***
Şəhərdə çox insan ona görə kasıbdır ki, fermerlər kasıbdır.
***
Kitabı açdı və bütün birinci sinif onun nədənsə evdə yaşayan qurbağa haqda uzun hekayəsinə görə çaşıb qaldı.
***
– Hər şeydən qabaq, Cinbala, balaca bir fokus öyrənməlisən. Onda ən müxtəlif insanlarla yola getmək sənin üçün asan olacaq. Bir insanın nəzər-nöqtəsindən baxmadıqca, onu həqiqətən başa düşə bilməyəcəksən.
– O necə olur?
– Həmin insanın cildinə girib, özünü onun yerinə qoymalısan.
***
– Kompromisin nə olduğunu bilirsən? – o soruşdu.
– Qanuna məhəl qoymamaqdır?
– Yox, bu qarşılıqlı güzəşt və bununla da razılığa gəlməkdir.
***
– Mən…ölümü…hiss edirəm, – o dedi.
Üstünə qışqırdım, amma dediyindən dönmədi:
– Doğrudan, hiss edirəm.
– O necə olur? Kimsə ölür, sən də onu uzaqdan iyləyə bilirsən?
– Yox, elə yox: iyləyirəm və bilirəm bu insan öləcək, ya yox.
***
Hələ yayın əvvəlində mənə evlilik təklifi etdi, ancaq tezliklə yaddan çıxartdı. Sanki paya ilə ərazi nişanlamışdı və mən onun mülkiyyəti idim – dedi ki, bütün ömrü boyu təkcə məni sevəcək, sonra isə heç fikir vermədi.
***
– Uhu. Bəs siz hardan bilirsiniz?
– Dəqiq nəyi, balacan?
– Xo…cənab Arturun hələ sağ olduğunu?
– Necə kədərli sualdır! Bununla belə, yəqin, mövzu özü kədərlidir.
***
Xanım Modinin atası cənab Frenk Büford Finçlərin köhnə qonşusu idi. İxtisası həkim idi, həvəsi bağa və bostana idi, torpaqda eşələnməyi dəhşət xoşlayırdı və ona görə də yoxsul qaldı. Cek əmi isə bu həvəsini alışmağa qoymurdu, çiçəkləri yalnız özünün Neşvildəki evində, pəncərə altında böyüdürdü, ona görə də, o varlı oldu.
***
Əllərində tövrat tutmuş elə insanlar var ki, əllərində viski şüşəsi tutmuş atandan daha təhlükəlidir.
***
Elə insanlar var ki, o biri dünya haqda həddən artıq çox düşündüklərindən heç cürə bu dünyada yaşamağı öyrənə bilmirlər.
***
Qaranlıq evdə nəyisə ayırd etmək zülmət gecədə asandır, nəinki günün günorta çağı.
***
– Başa düşürsən, Cinbala, – o sakitcə dedi, – özümü tanıdığımdan bəri Attikus məni bir dəfə də olsun vurmayıb. Heç bunun dadına baxmaq həvəsində də deyiləm.
***
O inandırdı ki, guya bütün qədim misirlilər belə gəzirdilər; mən dedim ki, onda onlar işi necə görürdülər? Cim isə dedi ki, onlar amerikanlardan daha çox iş görüblər, onlar tualet kağızını və əbədi mumiyalamanı kəşf ediblər, onlar olmasa, biz nə edərdik?
***
Attikus dedi ki, sifətləri at, onda hər şey düz çıxacaq.
***
Meykombun ən uzaqgörən peyğəmbərlərinə agah olmayan səbəblərdən həmin il payızdan sonra qış gəldi.
***
Cənab Eyveri dedi – Rozet daşının üstündə yazılıb ki, uşaqlar valideynlərinin sözünə baxmayanda, siqaret çəkib dalaşanda, hava korlanır; Cimlə mənim üstümdə böyük günah yükü var idi – biz təbiəti yoldan çıxarmışdıq və bununla da bütün qonşularımızı və elə özümüzü də xoşagəlməz vəziyyətə salmışdıq.
***
– Ondan soruş, – Cim pıçıldadı.
– Sən soruş, sən böyüksən.
– Ona görə də sən soruş.
***
– Axirətdir! Attikus, nə edək?!
Onu dartıb pəncərənin yanına gətirdim.
– Axirət deyil, – Attikus dedi. – Qar yağır.
***
Dilimi yumşaq qar dənələrinin altına tutdum. Onlar yandırırdı.
– Cim, qar qaynardır!
– Yox, o elə soyuqdur ki, hətta yandırır da. Cinbala, onu yemə, boş yerə heyif eləmə. Qoy yerə düşsün.
***
Neyləmək olar, əgər qar bizə cəza olaraq göndərilibsə, onda, günaha batmağa dəyər.
***
O torpağı yumaq şəklində bir yerə yığdı, sonra üstünə ikincisini qoydu və bədən alındı.
– Cim, məgər qar adamları zənci olur? – soruşdum.
***
– Oğul, bilmirəm səndən nə çıxacaq. Mühəndismi, vəkilmi yoxsa rəssam-portretçi, ancaq hal-hazırda, səni ictimai təhqirə görə mühakimə etmək olar.
***
– Attikus, sən doğrudan “qaraları” müdafiə edirsən? – axşamüstü soruşdum.
– Hə, əlbəttə. Cinbala, “qara” demə, kobud çıxır.
– Məktəbdə hamı belə deyir.
– Deməli, indi səndən başqa hamı elə deyəcək.
– Belə danışmağımı istəmirsənsə, onda niyə əmr edirsən ki, məktəbə gedim?
***
Hər vəkilin həyatında onun özünə toxunan bir iş olur.
***
Hərdən yumruqlarının yerinə başınla da döyüş…təhsilə müqavimət göstərsə də yaxşı kəllən var.
***
Əgər tilsimli dağların hakim və vəkilləri qarabaqara izləməsinə inansaydım, onda Aleksandra bibim Comolunqma olardı.
***
Onlar bibimlə bir-birlərinə çox oxşayırdılar, amma Cek əmim öz sifətindən daha yaxşı istifadə etmişdi. Sivri burnu və çənəsi bizi qorxutmurdu.
***
Roza Eylmer əmimim pişiyi idi. O kürən idi və çox gözəl idi; əmim deyirdi ki, bu pişik qadın cinsinin elə nadir nüsxələrindəndir ki, ona nə qədər istəsən dözə bilər.
***
Frensislə danışmaqla asta-asta okeanın düz dibinə düşmək arasında elə də fərq yoxdur.
***
Mənim qarderobum Aleksandra bibimə əzab verirdi. Şalvarda gəzsəm, məndən heç vaxt əsl ledi çıxmayacaq; mən isə dedim – donda heç nə eləmək olmur axı, Aleksandra bibim cavab verdi – şalvar geyinilməsi gərəkən işlərlə məşğul olmaq lazım deyil.
***
– Çox sağ olun, ser. Cek əmi…
– Bəli, mem?
– Qəhbə nədir?
Cek əmi yenə icmalar palatasında batıb qalmış qoca baş nazirdən uzun-uzadı danışmağa başladı. Hamının havalandığı ən qızğın müzakirələrdə də o, lələklərə elə üfüldəyərmiş ki, onlar yerə düşməzmişlər. Yəqin o mənim sualıma cavab vermək istəyirdi, ancaq nəsə birtəhər alınırdı.
***
O, başqa uşaqların atalarının etdikləri şeyləri etmirdi: ova getmirdi, poker oynamırdı, balıq tutmurdu, içmirdi, çəkmirdi. O, qonaq otağında əyləşib oxuyurdu.
***
Zığ-zığa rast gəlsən, nə qədər istəyirsən güllələ. Ancaq yadında saxla: əbabili öldürmək böyük günahdır.
…
Atan düz deyir, – xanım Modi dedi. – Əbabil ən zərərsiz quşdur, o yalnız bizi fərəhləndirmək üçün oxuyur. Masqaraçılar nə gilemeyvə dimdikləyirlər, nə də dərz anbarlarında yuva qururlar, onlar yalnız bizə öz nəğmələrini oxuyurlar. Bax buna görə əbabili öldürmək günahdır.
***
Yalnız axmaqlar öz istedadları ilə öyünürlər.
***
– Axşamınız xeyir, xanım Düboz! Siz bu gün lap şəkil kimisiniz.
O heç vaxt, hansı şəkil olduğunu demirdi.
***
Başına bədbəxtlik gələndə tez yorulursan.
***
Cinbala, bu adama kömək etməsəm, bundan sonra kilsəyə gedib dua edə bilməyəcəm.
***
İnsanlarla sülh içində yaşamağım üçün əvvəlcə özümlə sülh içində yaşamalıyam. İnsanda elə bir şey var ki, çoxluğa tabe olmur, bu vicdandır.
***
Yaramaz və cahillər qarapərəst elə adamlara deyirlər ki, bu adamlar zəncilərə, onlara nisbətən dəfələrlə yaxşı münasibət bəsləyir.
***
Balaca, başa düşürsən, əgər kimsə sənə pis söz deyirsə, bu təhqir deyil. Heç adama toxunmur da, yalnız həmin adamın acizliyini göstərir.
***
İstəyirdim onda bir şeyi başa düşəsən, istəyirdim əsl cəsarətin nə olduğunu görəsən. Elə zənn etməyəsən ki, guya cəsarət əlində silah tutan adamdır. Cəsarət əvvəldən uduzduğunu bilə-bilə işi oz boynuna götürmək və bütün dünyaya meydan oxuyaraq sonadək getməkdir. Nadir halda qalib gəlirsən, ancaq hərdən heç nəyə baxmayaraq qalib də gəlirsən.
***
Dillə həyat sadə və aydın idi, onsuz həyat dözülməz oldu. Düz iki gün əzab çəkdim.
***
Bazar günləri orda zəncilər dua edir, həftə içi isə ağlar yığışıb aşıq-aşıq oynayırdılar.
***
– Ağ uşaqları bura gətirmək lazım deyil, – o dedi. – Onların öz kilsəsi var, bizim də öz. Bu bizim kilsəmizdir, düzdür, xanım Kell?
Kelpurniya dedi:
– Allah isə təkdir, düzdür?
***
Qadın yaddaşı isə kişininkindən yaxşıdır.
***
– Bildiyin hər şeyi ortalığa tökmək lazım deyil. Bu qadına yaraşmaz. İkincisi, insanlara kiminsə onlardan ağıllı olduğunu bilmək ləzzət eləmir. Onlar inciyirlər. Düzünü də desən, onları dəyişdirə bilməzsən, bundan ötrü onların özləri də oxumalıdır, istəmirlərsə, neyləmək olar: ya dilini dinc qoy, ya da onlar kimi danış.
***
O kök deyildi, ancaq kifayət qədər gövdəli idi və paltarını çox möhkəm çəkib bağlayırdı – sinəsi elə hündür alınırdı ki, adam baxmağa qorxurdu, beli badə kimi, arxadan çox yekə. Bu qamətə baxanda, istər-istəməz, düşünürdüm ki, Aleksandra bibi əvvəl qum saatı olub.
***
Nədənsə mənə elə gəlirdi ki, əsil-nəcabətli adamlar ağıl və bacarıqlarına görə əksəriyyətə fayda verəcək adamlardır; Aleksandra bibinin bildirdiyinə görə, birbaşa deməsə də, elə alınırdı ki, hansı ailə bir yerdə uzun müddət yaşayırsa, o da əsil-nəcabətlidir.
***
Sözsüz, Meykomb sakinləri kastalara bölünürdü, ancaq mən bunu belə təsəvvür edirdim: yaşca böyük olanlar, Meykombun indiki nəsli, illər uzunu yan-yana yaşayır, bir-birlərini əzbərə bilir və bir-birlərini heç nə ilə təəccübləndirə bilmirlər; duruş, xasiyyət, saç rəngi, hətta jestlər də nəsildən-nəsilə keçən və zaman keçdikcə təkmilləşən təbii şey kimi qəbul edilir. Və gündəlik həyatda bu cür həqiqətlər əldə rəhbər tutulur: “Bütün Krouforlar burunlarını başqalarının işinə soxurlar”, “Hər üçüncü Merriuzzer melonxolikdir”, “Delafildlər qayda-qanunla yola getmirlər”, “Bütün Büfordların yerişi belədir”, – belə çıxır ki, Delafildlərdən çek götürəndə onu astaca birinci bankda yoxlamaq lazımdır; xanım Modi Etkinsonun beli əyridir, çünki o Büfordlardandır; əgər xanım Qreys Merriuzzer əl altından sirop şüşələrindən cip çəkirsə, burda təəccüblü heç nə yoxdur – onun anası da eynilə bu cür edirdi.
***
Lütf et, heç olmasa əyalətə mənsub olan ərazini yerinə qaytar – torpağın eroziyası onsuz da əsl fəlakətə çevrilib.
***
– Dill…
– M-m?
– Səncə niyə Xoxan Redli evdən qaçmayıb?
Dill uzada-uzada nəfəs aldı və yan üstə çevrildi. Çiyninin üstündən dedi:
– Bəlkə qaçası yeri yox idi…
***
O deyirdi ki, piyada gəzmək onun məşğul olduğu yeganə idman növüdür. Meykombda isə hesab edirlər ki, insan elə-belə, müəyyən bir məqsədi olmadan piyada gəzmək istəyirsə, deməli, o ümumiyyətlə belədir – heç nəyə nail olmaq istəmir və heç nəyə də nail olmayacaq.
***
– Cim, mulat nədir ki?
– Yarı ağdərili, yarı qara. Cinbala, sən onları görmüsən. Aptekin səyyar satıcısını, belə kürən, qıvrımsaç, onu tanıyırsan? Bax o, yarı ağdərilidir. Onlar hamısı bədbəxtdirlər.
– Niyə ki?
– Çünki nə ətdilər, nə balıq. Qaralar onları özlərindən hesab etmir, çünki yarı ağdərilidirlər, ağlar da onları qəbul etmir, çünki qaradırlar, onlar da özlərinə nə orda, nə burda yer tapa bilmirlər.
***
Hakim Teylorun bir gülməli vərdişi var idi. O, məhkəmə zalında siqaret çəkməyə icazə verirdi, amma özü heç vaxt çəkmirdi. Ancaq hərdən bəxtimiz gətirsə, yandırılmamış uzun siqareti dişlərinin arasına salıb asta-asta çeynəməyinə şahid ola bilirdik. Tədricən siqaret ağzında tamam itir, bir-neçə saatdan sonra isə hakim Teylor onu saqqız şəklində tüpürürdü. Bir dəfə Attikusdan soruşdum ki, xanım Teylor onla necə öpüşə bilir, ancaq Attikus dedi ki, onlar elə də tez-tez öpüşmürlər.
***
Meykomb kimi hər balaca şəhərin öz yuelləri var. Heç bir iqtisadi qabarma və çəkilmələr onların vəziyyətini dəyişmir – belə ailələr öz əyalətlərində qonaq kimi yaşayırlar, onlar üçün fərqi yoxdur, şəhər çiçəklənəcək ya tənəzzül edəcək. Heç bir tələbkar məktəb inspektoru onların çoxsaylı nəsillərini məktəbə getməyə məcbur edə bilməz; heç bir sanitar inspektoru onları cırlaşmanın, mümkün olan və həmişə zibillikdə yaşayan insanların tutulduğu bütün parazit və xəstəliklərin izlərindən azad edə bilməz.
***
İndi şahid kürsüsündə dayanan insanın qonşularına baxanda bir üstünlüyü var idi: onu qatranlı sabunla isti suda uzun-uzadı yusan, dərisi ağ olacaqdı.
***
– Siz Meyella Yuelin atasısınız?
– Ola da bilər, olmaya da, indi artıq bilmək olmaz, axı anası ölüb.
***
Çarpaz sorğuda heç vaxt, heç vaxt şahidə cavabını əvvəldən bilmədiyin sual vermə – bu qaydanı beşikdən öyrənmişdim.
***
Hətta Avaralar da qaldı, ancaq onlar özlərindən cavanları utandırıb oturmağa yer ala bilmədiklərindən, bütün vaxtı divarın dibində dayanmalı oldular.
***
– Başa düşürsünüz, mən onların əlinə boşuna söyüş söyməmələri üçün bəhanə vermək istəyirəm. İnsanlar bəhanələri olduqda söyüş söyməkdən daha çox xoşlanırlar.
***
Cənablar, siz belə bir fikri – sizin kimi insanlar üçün təbii olan, yalnış bir fikri – dəstəkləyirsiniz ki, guya bütün zəncilər yalan deyir, bütün zəncilər təbiətən əxlaqsızdır, bizim qadınlar bütün zəncilərdən ehtiyatlanmalıdır. Bu isə, cənablar, məsələnin məğzinə görə yalandır, Tom Robinsonun dərisi kimi qara yalandır və siz məndən də yaxşı bilirsiniz ki, bu yalandır. Bununla belə sizə həqiqət də məlumdur: bəzi zəncilər yalan danışır, bəzi zəncilər əxlaqsızdır, bəzi zəncilərdən həm ağdərili qadınlar, həm zənci qadınlar ehtiyatlanmalıdır. Ancaq bunu yalnız bir irq haqda yox, bütün insanlıq haqda da demək olar. Bu zalda elə bir insan tapmaq olmaz ki, ömrü boyu bir dəfə də olsun yalan danışmamış, bir dəfə də olsun əxlaqsız hərəkət etməmiş olsun, və dünyada elə bir kişi yoxdur ki, ömründə bir dəfə də olsa qadına şəhvətlə baxmasın.
***
Pedoqoqlar küt və tənbəl uşaqları istedadlı şagirdlərlə birgə bir sinifdən o birinə keçirirlər və bunu ciddi şəkildə belə izah edirlər ki, başqa cür mümkün deyil, zira bütün insanlar bərabər doğulub, sinifdə qalan uşaqlar natamamlıq kompleksindən əziyyət çəkirlər. Ancaq biz bilirik ki, hamı bərabər doğulmayıb. Bəziləri bizi bunun əksinə inandırmaq istəsələr də. Bəziləri ağıllı olur, bəzilərinin şəraitə uyğun daha çox imkanı olur, digərləri daha çox qazanır, bəzi qadınlar daha yaxşı piroqlar bişirir, – qısacası, bəzi insanlar başqalarına nisbətən daha qabiliyyətli olurlar.
Ancaq bizim dövlətdə elə bir qurum, elə bir universitet var ki, onun qarşısında bütün insanlar – yoxsul da Rokfeller də, axmaq da Eynşteyn də, cahil də universitet rektoru da – bərabərdir.
***
Məhkəmə icraçıları ittiham hökmü çıxarıblarsa, heç vaxt müttəhimin üzünə baxmırlar.
***
– Mən isə, yəqin, böyüyəndə kloun olacam, – Dill dedi.
Cimlə təəccübümüzdən yerimizdə donub qaldıq.
– Hə, kloun, – o dedi. – İnsanlarla heç bir işim alınmır, bacardığım yeganə şey onlara gülməkdir, sirkə gedəcəm və qarnım ağrayana kimi güləcəm.
– Dill, sən səhv salırsan, – Cim dedi. – Klounların özləri qəmli olurlar, hamı onlara gülür.
– Olsun, mən başqa cür olacam. Arenanın ortasında dayanacam və hamının üzünə güləcəm. Ora bax, onlar məgər insandırlar? Uçmağa bir süpürgələri əksikdir. Reyçel xala artıq uçur.
***
Silahla gəzmək sənə güllə atmağı üçün başqalarını üzə salmaqdır.
***
Böyüdükcə belə şeyləri daha çox görəcəksən. İnsanla ən çox məhkəmədə dərisinin rəngindən asılı olmayaraq ədalətlə davranılmalıdır. Ancaq insanlar məhkəmə iclasçıları skamyasına öz xürafatlarını gətirməkdən utanmırlar. Böyüdükcə hiss edəcəksən ki, ağlar hər gün, hər addımda qaraları aldadırlar. Oğul, ancaq, bax gör sənə nə deyirəm və bunu yadda saxla: əgər ağ qara ilə belə rəftar edirsə, bu ağ kim olursa olsun, nə qədər imkanlı olursa olsun, hansı yaxşı ailədən olursa olsun, fərqi yoxdur, o əclafdır.
***
– Cahil zəncidən istifadə edən yaramaz ağdərili, – bundan iyrənc nə ola bilər? Özünü aldatmaq lazım deyil – hesab elə hey artır, gec-tez haqq-hesabdan canımızı qurtara bilməyəcəyik.
***
– Hər şeydən əvvəl xanım Modi məhkəmə icraçısı ola bilməz, çünki o qadındır…
Mən özümdən çıxdım.
– Məgər Alabamada qadınlar ola bilməz?..
– Özüdür ki, var. Bu, yəqin zəif qadınları Tomun işi kimi çirkli işlərdən uzaq tutmaq üçündür. Sonrası, – Attikus qımışdı, – qorxuram, heç istintaqı axıra çatdıra bilməzdik: xanımlar elə hey sual verərdilər.
***
Müttəhimi məhkum etməyə hazır olduqları halda, iki insan arasında nə fərq var? Ancaq, bax, məhkum etməyə hazır olan insanla, çaşmış biri arasında fərq, hər halda, var, razısan?
***
Əsl ledilərin ən qızmar havada yun xalça hörməyini heç vaxt başa düşməmişəm.
***
Dünyada dörd sort insan var. Adilər – biz və qonşularımız kimi; sonra Kaninqemlər kimi, meşə insanları; sonra Yuellər kimi zibilxana adamları; və bir də zəncilər.
***
Bütün məsələ ondadır ki, biz Kaninqemləri sevmirik, Kaninqemlər Yuelləri, Yuellər də qaraları.
***
Təsəvvür edirsən, bibi ulu babasının yazıb oxuya bilməsi ilə fəxr edir…Bu qadınlar gülüncdürlər, gör nə ilə fəxr edirlər!
***
Niyə bizim ledilər təkcə yolu keçmək üçün şlyapa taxırlar?
***
Onlar özlərinin qorxub eləmədiyi şeyi eləmək üçün məmnuniyyətlə ona təqdim edirlər.
***
Əlbəttə, Cim heyvanlara əzab vermirdi, ancaq heç ağlıma gəlməzdi ki, həşəratlara da rəhmi gəlir.
***
– Hitler bu qədər adamı necə zindana sala bilərdi ki, dövlət harda idi, onu niyə saxlamırdı?
– Hitlerin özü dövlətdir, – xanım Heyts dedi və o dəqiqə təhsili aktiv fəaliyyətə çevirmək fürsətindən istifadə etdi: lövhəyə yaxınlaşdı və böyük çap hərflərlə yazdı: DEMOKRATİYA.
– Demokratiya. Kim bilir, bu nədir?
Bir dəfə seçkilər vaxtı Attikusun mənə izah elədiyi şüar yadıma düşdü və əlimi qaldırdım.
– Cin Luiza, deməli, səncə nədir?
– Heç bir imtiyaz olmadan hamıya bərabər hüquq, – sitat gətirdim.
– Afərin, Cin Luiza, afərin, – xanım Heyts güldü. “Demokratiya” sözünün qabağında yekə hərflərlə yazdı: BİZDƏ. – İndi isə birlikdə deyək: bizdə demokratiya.
Dedik.
– Amerika ilə Almaniya arasındakı fərq budur, – xanım Heyts dedi. – Bizdə demokratiyadır, Almaniyada diktatura.
***
– Hitlerə nifrət etmək yaxşıdır?
– Kiməsə nifrət etmək məcburiyyətində qalmaqda yaxşı heç nə yoxdur.
***
Xanım Tutti ilə Frutti (əslində onların adı Sara və Frensis idi) öz adətləri ilə yanki olduqlarını bildirmələri azmış kimi, üstəlik onlar həm də kar idilər. Xanım Tutti bunu boynuna almır və səssizlik aləmində yaşayırdı, ancaq xanım Frutti hər şeylə maraqlandığına görə özünə qulaq borusu almışdı.
***
Yaşayır, ölməyib, qəlb işığı, burax, boğma.
***
Bəxtimi sınamaq – siropda üzən almanı ağzımla tutmaq istəyirdim. Ancaq Sesil dedi ki, bu gi-gi-yenik deyil. Anası isə dedi ki, belə etsəm, yoluxucu xəstəliyə tutula bilərəm, axı mən birinci deyiləm.
– Bizdə Meykombda indi heç bir yoluxucu xəstəlik yoxdur, – mən höcət etdim.
Amma Sesil dedi ki, onun anası deyir ki, başqalarından sonra yemək gi-gi-yenik deyil. Mən sonra Aleksandra bibidən soruşdum, o dedi ki, yalnız bambılılar belə düşünür.
***
– Meykomb əyaləti – per aspera ad astra.
O türk təbilini çaldı.
– Bu, – xanım Merriuezer savadsızlar üçün tərcümə etdi, – “palçıqdan ulduzlara” deməkdir.
***
Hərdən mənə elə gəlir ki, mən heç bir işə yaramayan atayam, ancaq onların məndən başqa yaxını yoxdur. Hər şeydən əvvəl Cim mənə baxacaq və elə yaşamağa çalışacam ki, mən də düz onun gözlərinin içinə baxa bilim, buna haqqım çatsın…
***
Evə gedirəm və düşünürəm: biz Cimlə hələ böyüyəcəyik, ancaq cəbrdən başqa çətin ki öyrəniləsi şeylərimiz olsun.
***
– Attikus, mən heç qorxmadım da.
O qaşlarını qaldırdı.
– Yaxşı, ancaq hər şeyi cənab Teytə danışmağa başlayanda qorxdum. Cim də qorxmadı. Ondan soruş, özü deyəcək. Özü də əsl qorxu təkcə kitablarda olur.
***
Attikus, o doğrudan yaxşı adamdır…
O çənəmə kimi üstümü örtdü və ədyalı hər tərəfdən yığıb altıma qoydu.
– Cinbala, sonda onları başa düşsən, demək olar, bütün insanlar yaxşıdır.
Tərcümə: Lamiyə Göycəyeva
